જય શ્રી કૃષ્ણ
આપણા આ સ્ટડી ગ્રુપમાં મને જોડીને અને આજે થોડા શ્લોકોનું વિશ્લેષણ કરવાનો મોકો આપ્યો તે માટે સૌનો આભાર .
ગીતાજીમાં ,આ, 6 અધ્યાયને આત્મસંયમ યોગ નામ આપ્યું છે . આનું બીજું નામ ધ્યાન યોગ પણ છે . હવે, આ ધ્યાનનો અર્થ શું ? તદ્દન સામાન્ય રીતે જોઈએ. આપણે હમેશાં આવાં વાક્યો બોલતા હોઈએ છીએ ."જરા ધ્યાન રાખીને કામ કરજો ,ધ્યાન રાખીને બોલવું , તમારી તબિયતનું ધ્યાન રાખજો " વિગેરે. તો એ સમયે ધ્યાન શેનું ? તો, કાર્યનું કે તબિયતનું . જે રીતે આપણા કાર્ય ઉપર કે વાણી ઉપર કે શરીર સ્વાસ્થ્ય ઉપર ધ્યાન રાખવાની વાત કરી છે ; તે જ રીતે પોતાના આત્માનું ધ્યાન રાખવાનું છે . આત્મા, આ શરીર-વૃક્ષનું બીજ -થડ છે . જેમ આપણે ગાર્ડનમાં વૃક્ષના સડેલાં પણ, સૂકી ડાળી દૂર કરીને વૃક્ષને જાળવીએ છીએ ,તે જ રીતે આ આત્માનું સંયમ દ્વારા ઉન્નતિ માટે ધ્યાન રાખવાનું છે .
આ અધ્યાયમાં એ સમજાવ્યું છે,અને એને માટે સંયમ, મન ઉપર અને ઈન્દ્રીઓ ઉપર કેળવવાનો છે . એ થાય પછી જ ધ્યાનમાં મગ્ન થવાય .સૂર્યોદય થતો જોયો છેને ? આકાશના કોઈક એક ખૂણામાંથી પ્રભા પ્રસરે છે અને પછી ધીરે ધીરે જગતના ખૂણે ખૂણે પહોંચી જાય છે ; અંધકારમાંથી અજવાળા તરફ જતી આ ક્રાંતિ દ્રશ્યમાન છે; એ જ રીતે એવી ક્રાંતિ ,આપણી અંદરથી -ભીતરથી લાવવા માટે , ગીતાજીમાં પગથિયાં બતાવ્યા છે . મન તું ભીતરને અજવાળ. હિમાલયના શિખરે પહોંચવા જેમ સ્થળે સ્થળે બેઝ કેમ્પ હોય છે એ જ રીતે અહીં "સાંખ્ય યોગ"થી શરૂ કરી આત્મા નું જ્ઞાન અને પછી કર્મનું જ્ઞાન આપ્યું . ત્યાર પછી ના અધ્યાયમાં કર્મના સમર્પણનું અને પછી સમર્પણની ઈચ્છાના ત્યાગનું જ્ઞાન આપ્યું .
આટલું જાણ્યા પછી, અર્જુન હવે વધુ જાણવાને ઉત્સુક થયો છે , આરુરુક્ષ થયો છે એ કૃષ્ણે જોયું, એટલે એ પરમ સખાએ આ અધાયમાં યોગારૂઢ થવા માટે શું કરવું જોઈએ તે સમજાવવાનું શરૂ કર્યું .10 અને 11માં શ્લોકમાં આપણે જોયું કે ધ્યાનથી પ્રભુ સાથે જોડાવા માટે કેવી જગ્યા હોવી જોઈએ, કેવું આસન હોવું જોઈએ, કેવી મન;સ્થિતિ હોવી જોઈએ. અતિ ઊંચી કે અતિ નીચી જગ્યા નહીં ,પણ, બેસવા ઉઠવામાં પણ સહુલિયત (કમ્ફર્ટ) રહે તે જગ્યા શોધવી. પહેલાના જમાનામાં નદી કિનારે કે જંગલમાં જતા. ત્યાં જમીન ઉબડ ખાબડ હોય તેને વ્યવસ્થિત કરી ઓટલા જેવું સ્થાન બનાવતા, અથવા એવો પથ્થર કે જેના ઉપર આરામથી બેસી ઉઠી શકાય એવું સ્થાન તૈયાર કરતા . એની ઉપર દર્ભ કે મૃગચર્મ પાથરતા .મને એક વિચાર આવ્યો કે મૃગચર્મ કેવી રીતે પવિત્ર ગણાતું હશે ? મૃત શરીરની ચામડી શી રીતે વપરાય ? પછી ધ્યાનમાં આવ્યું કે એ જમાનામાં ઋષિ-મુનિઓ માંસાહારી હતા, અને મૃગ નો શિકાર બહુ થતો;તેથી આસાનીથી મળી રહેતા હશે વળી બીજું કારણ એ ઠંડી અને ગર્મી માંટે સમ વાહક હોવાથી પથ્થરથી સુરક્ષા પણ થાય . વળી એ પણ યાદ રાખવા કે મૃગ જેવા સુંદર પ્રાણી પણ અંતે નાશ પામે છે . તો આ શરીર પણ નાશવન્ત છે . ઘાસ અને દર્ભ કરતા સુંવાળું પણ હોય જેથી પણ લાંબો સમય બેસવામાં સારું રહે . .ખેર ! આગળ વધીએ. આપણે ગણપતિ ઉત્સવમાં કે નવરાત્રી દરમિયાન ઘરમાં મૂર્તિ પધરાવવા પણ આવું જ આસન તૈયાર કરીએ છીએ . જમીનથી થોડો ઊંચો પાટલો કે બાજોઠ અને તેની ઉપર રેશમી વસ્ત્ર પાથરી ને મૂર્તિ ની એની ઉપર સ્થાપના કરીએ છીએ ; તે આજ નિયમ, જે , 11માં શ્લોકમાં દર્શાવ્યો છે , તેને આધીન છે .
હવે વિચારીએ કે સ્થાન ઉપર પગ વાળીને શા માટે બેસવાનું ? વિજ્ઞાનના નિયમ મુજબ ધરતી વીજળી વાહક છે (ઇલેકટ્રીકસીટી કન્ડકટર )છે;જે ગ્રેવિટેશનલ નિયમન આધારે ,ધ્યાનમાં બેઠા પછી મન્ત્રોચ્ચારથી જે ઉર્જા મળે તે ધરતી માં ન ખેંચાઈ જતાં પોતાનામાં જ રહે . માટે જ જે સ્થાન તૈયાર કર્યું હોય , જંગલ,નદી કે ઘર; તે સ્થાન ઉપર દર્ભ, ઘાસ કે રેશમી વસ્ત્ર --જે બદ્ધાં જ વીજળીના અ વાહક છે --પાથરવામાં આવે છે . અને જો પગ નીચે રાખીને બેસવું હોય તો પગ નીચે ઊનનું આસન કે ચટાઈ (જે એક પ્રકારના ઘાસમાંથી જ બની હોય છે )રાખવું . અહીં પરદેશમાં કદાચ દર્ભ વિષે માહિતી નહીં હોય ,પણ, વૈષ્ણવજન અને આજથી પચાસેક વર્ષ પહેલાં ; ગ્રહણ વખતે અનાજના ડબ્બામાં , કબાટ (ક્લોઝેટ)માં દર્ભ મુકવામાં આવતું , જેથી ગ્રહણ વખતના જીવાણુ (માઇક્રોબ્સ) એમાં જાય નહી.
આમ 11માં શ્લોકમાં આ જણાવીને , આવા તૈયાર થયેલા આસન ઉપર મનને એકાગ્ર-પ્રભુ પ્રત્યે સંપૂર્ણપણે સમર્પિત થઈને ; મન અને ઈન્દ્રીઓ ઉપર કંટ્રોલ કરીને ; આમતેમ ભટકવા ન દઈને બેસવું ;તે 12માં શ્લોકમાં જણાવે છે . "એકાગ્રમન: કૃતવા,યતચીતતેન્દ્રિય ક્રિય:"નો અર્થ એ થયો કે અંત:કરણની શુદ્ધિ માટે યોગાભ્યાસ શરૂ કરવો . જ્યારે ચિત્ત-મન- અને ઈન્દ્રીઓ વશમાં આવે ત્યારે એકાગ્ર થવાય . આ મન અને ઈન્દ્રીઓ માંકડા જેવા છે , ઉછળતા કૂદતાં ફરે છે . તોફાની બાળકને મારીને કે ધમકાવીને વશ ન કરાય . એને પુચકારી, લાડથી થપકીઓ આપી ,સમજાવીને વશમાં કરાય , અથવા રડતા બાળકને થપકીઓથી શાંત પાડીએ તે રીતે ઈન્દ્રિયોનું પણ દમન ન કરાય એને ધીરજથી સમજીને વશમાં કરવી .
હજી આગળ 13-14માં શ્લોકમાં બેસવાની રીત બતાવી છે . "સંમકાય શિરોગ્રીવ "સમમ એટલે એકદમ સીધા બેસવું .કરોડરજ્જુને વળાંક આપવો નહીં .એમ પોટલાની જેમ બેસવાથી રજ્જુમાં રહેલી ઇડા અને પિંગલા અને સુષુમ્ણા નાડીઓ સીધી ન રહેતા , તે સારી રીતે ક્રિયાશીલ(એકટીવ) થતી નથી .સિદ્ધિ, ટટ્ટાર હોય તો , મેળવેલી ઉર્જા ગ્રહણ કરી શરીરના બધા ચક્રોમાં પહોંચાડે . વળીને બેસવાથી ઉચ્છશ્વાસ દ્વારા પણ નીકળી જાય છે . માટે ટટ્ટાર બેસવું જોઈએ .
"શિરોગ્રીવ". આમાં કહે છે કે શિર -મસ્તક -માથું ઊંચું રાખવું . દાઢી ગળામાં ન હોવી જોઈએ . એનાથી પણ , એ જ રીતે ઉર્જાનો નાશ થાય છે .તો ડોક કેટલી ઊંચી રાખવી ? મેં ક્યાંક વાંચ્યું છે કે ડોક 45 ડિગ્રી ઉંચી રાખી ટટ્ટાર બેસવું જોઈએ ;જેથી ગળું પણ આપોઆપ સીધું રહેશે .
પછી કહે છે "અચલમ સ્થિરમ " હલ્યા વગર.- અ ચલ બેસવું. કેટલીક વાર આપણે મન્ત્રોચ્ચાર કરતા કરતા આગળ પાછળ અથવા ડાબે જમણે ડોલીએ છીએ , એવું ન કરવું. તે થી નકારાત્મક ઉર્જા આવે છે . માટે અચલ સ્થિરમ કહ્યું છે. ત્યાર પછી આંખ ક્યાં ઠેરવવી એ જણાવ્યું છે." સઁમ્પ્રેક્ષ્ય નાસિકાગ્રમ "નાકના અગ્ર ભાગને જોતા. અહીં બે મત છે . કેટલાંક નાકના ટેરવાને અગ્ર - આગળનો ભાગ કહે છે તો કેટલાંક બે ભ્રમરની વચ્ચે ,જ્યાથી નાક શરૂ થાય છે તેને અગ્ર ભાગ મને છે .. પણ મૂળ અર્થ એ છે કે આંખ પૂર્ણ બંધ કરવી નહીં . જો ટેરવું લઈએ તો , એ અર્ધનિમિલિત -અડધી બંધ અને જો ઉપરનો ભાગ લઈએ તો -ભ્રમર વચ્ચેનો - તો અર્ધ ઊનમિલિત અડધી ઉંઘાડી આંખ, એમ થાય . પણ પૂર્ણપણે બંધ તો નહીં જ . શા માટે આવું ? એનું કારણ છે . કેટલીક વખત આપણા મન્ત્રોચ્ચારના રટણથી ધ્વનિ રણકાર થાય છે અને એ એક સરખો રણકાર ક્યારેક હાલરડું બની જાય તો ઊંઘ આવી જાય ! પણ ,જો અર્ધ ખુલ્લી કે બંધ રાખવાની હોય તો ઑટમૅટિક સતર્કતા આવી જાય ;જે આંતરિક હોય; પ્રયત્ન વિનાની . વળી, આમ બેસવાથી આજુબાજુનું અવલોકન ન થાય . આજુબાજુ દ્રષ્ટિ ન ફરે તેથી ચિત્ત-મનનાં ઘોડા આમતેમ દોડી ન જાય . ઘોડાની આંખે ડાબલા બાંધે છે ને એમ અર્ધ આંખ મનના ઘોડા માટે ડાબલાનું કામ કરે છે .
મારે આજે 14મોં શ્લોક લેવાનો નથી પરંતુ તે પણ આના અનુસંધાનમાં જ છે . મનને શાંત શી રીતે રાખવું વિગેરે. ધ્યાનમાં લીન શી રીતે થવાય તે વિષે એક વાક્ય મારી જાણમાં છે " સતુ દીર્ઘકાલ નૈરત્યરમ ,સત્કારા સેવિતઓ દ્ર્ઢભૂમિ" લાંબા સમય સુધી નિરંતર અભ્યાસ અને દ્રઢતાથી ધ્યાનસ્થ થઇ શકાય છે .
આટલેથી વિરમુ વક્તવ્ય પૂરું કરું છું . જય શ્રી કૃષ્ણ
No comments:
Post a Comment