માનવી ઉત્સવપ્રિય પ્રાણી છે। નાની નાની વાતોથી આનંદિત થઇ ઉત્સવ મનાવે છે। એ જ રીતે કુદરતમાં થતાં ફેરફારોનાં પણ ઉત્સવ મનાવે છે ; અને આ ઉત્સવોને તહેવારનું નામ આપ્યું છે। વસંતવિજય હોય , ઉત્તરાયણ, હોળી, નવરાત્રી ,દશેરા કે શ્રી રામનો વનવાસથી પાછા અયોધ્યા પ્રવેશ નો પ્રસંગ હોય ; બધાંને જ તહેવારનું રૂપ આપી ઉજવીને ઉત્સવો મનાવે છે।
ઉત્તરાયણમાં પતંગ ચગાવવાનો ઉત્સવ આવે છે। આ દિવસોમાં ,સૂર્યનું તેજ આંખોને વીંધી નાખતું નથી. તે દિવસે સૂર્ય કે નભ સામે પતંગને એકીટસે નિહાળવાથી આંખોને કસરત મળે છે। દૂર દ્રષ્ટિ મજબૂત બને છે। વળી, આંખને અંધારામાં પણ જોવાની કસરત મળે એ હેતુથી રાત્રે "ટુક્કલ " (કાગળના ફાનસ જોડેલા પતંગ ) ઉડાડે છે।
વસંત ઋતુ આવતાં જ ગાન-વાદનનાં કાર્યક્રમો શરૂ કરી , આનંદનું વાતાવરણ ઉત્પ્ન્ન કરી ઓચ્છવ મનાવવામાં આવે છે। રંગબેરંગી ફૂલોની સુંદરતા અને સુગંધને ગાનમાં-તાનમા ભેળવી
ફાગણમાં કેસુડાના ફૂલના કેસરી રંગને હોળીની જ્વાળા સાથે સરખાવે છે. પ્રહ્લલાદની કથાને હોળી સાથે જોડી બીજે દિવસે રંગ ઉડાડી "ધુળેટી"ના નામે રંગોત્સવ મનાવે છે. ખાસ કેસુડાને પીસી તેના પાણીથી હોળી ખેલે છે। આપણી શરીર ઉપર પડવાથી ઉનાળામાં અળાઈ થતી નથી। હવે તો જો કે રાસાયણિક રંગો નો છૂટથી ઉપયોગ થાય છે; જે ચામડીને નુકસાન કરે છે।
ચૈત્ર મહિનામાં "ઓખાહરણ" વાત સાથે મીઠાને જોડી (લવણ-કે નમક ) ના ખાઈને કે ઓછા ખાઈને અલૂણાવ્રત ઉજવે છે। જેથી રક્તશુદ્ધિ થાય છે. રક્ત પાતળું થવાની સમસ્યાને સુલઝાવે છે। પછી આવે છે ગ્રીષ્મ ઋતુ। આ ઋતુમાં ફળોનો રાજા કેરીને જમણમાં ઉચ્ચ સ્થાન મળે છે। વળી તૈયાર થયેલા ધાન્યને સુકવી ભરવાની ઋતુ છે. અથાણા બનાવીને ભરી લેવાં હોય છે. પાપડ વડી , ઇત્યાદિ વસ્તુઓ, સ્ત્રીઓ સાથે મળીને તૈયાર કરે છે.
વર્ષા ઋતુ આવતાં જ જાણે વ્રતોનાં દિવસો જ આવ્યા ! ગૌરી , જયા -પાર્વતી , દિવાસો, કેવડા ત્રીજ, ગણેશ ચતુર્થી અને જન્માષ્ટમી ધામધૂમથી ઉજવાય છે। આ બધાં વ્રતો પાછળ આરોગ્ય સાચવવાનો હેતુ છે। આ ઋતુમાં મંદાગ્નિ હોય છે તેથી પાચનશક્તિ મંદ પડે છે ,માટે ઉપવાસ, એકટાણા વિગેરે કરી શરીર સ્વાસ્થ્ય જાળવવાનો હેતુ પણ આ વ્રતોમાં છે। ત્યાર પછી , ગુજરાતનો નવલો ગરવો ઉત્સવ નવરાત્રિનો આવે છે। શક્તિની આરાધનાના દિવસો અને રાત્રી, માતાજીના ગુણ -ગાનના ગરબા। ! જેનાથી સ્ત્રીઓને સુંદર કસરત સાથે આનંદ મળે અને રોજિંદી ગૃહસ્થીની ઘમાલમાંથી છટ્ટી મળે અને એ ઉર્જાથી પૃરૂ વર્ષ ફરી શરીરિક અને માનસિક શક્તિશાળી બની રહે। આ ગણેશ ઉત્સવ અને નવરાત્રી વચ્ચે જૈન સમુદાયનું પર્યુષણનું પર્વ પણ આવે .જેમાં પણ ઉપવાસ અને એકટાણા ને મહત્વ આપવામાં આવ્યું છે; જે સ્વાસ્થ્ય જાળવવા માટે જ છે।
ત્યાર પછી આવે શરદપૂર્ણિમા રાસ રસિયાઓ માટે ઉત્સવ। આમ તો આ ઉત્સવ ; ભાગવતની કથા પ્રમાણે 11 વર્ષનાં બાળકો માટે જ છે; પરંતુ હવે એ એક આનંદનો ઉત્સવ જ બની ગયો છે; જેમાં ચાંદનીના શીતલ રસમાં ઠંડા કરેલા દૂધ-પૌઆ ખા
હવે આવે છે ; આખા ય ભરતવર્ષના લાડીલા શ્રેષ્ઠતમ ઉત્સવોના દિવસો ! ! ! વર્ષના અંતિમ મહિનાના છેલ્લા 6\7 દિવસોનું પર્વ ! " વાક -બારસ ". આ દિવસને અપભ્રંશ કરીને "વાઘ બારસ " માં ફેરવી નાખ્યો છે. હકીકતમાં આ " વાક -બારસ " એ દેવી સરસ્વતીની પૂજાનો દિવસ છે. આ દિવસે માઁ સરસ્વાતીની પૂજા તથા આરાધના કરવાની હોય છે .તેરસના દિવસને "ધનત્રયોદશી " કહે છે। આ દિવસે કહેવાય છે કે ,સમુદ્રમંથનથી આરોગ્યના દેવતા ધન્વંતરિ સમુદ્રમાંથી આવ્યા હતાં . સાથે સાથે લક્ષ્મી જી પણ આવ્યા હતાં . માટે આ ધનતેરસના દિવસે આરોગ્યના દેવ શ્રી ધન્વંતરિજીની અને લક્ષ્મી જીની પૂજા કરવાની હોય છે; અને એમના આશિષ વંદન કરીને મેળવવાના હોય છે। નમન અને વંદનમાં તફાવત છે. નમનમાં ફક્ત આદરભાવથી નીચે નમીએ છીએ ;જ્યારે વંદનમાં પૂજ્યભાવ સાથે , આંખ,ઝુકાવી, નમીને હૃદયથી આશિષ મેળવવાના હોય છે।
ચૌદમે દિવસે આવે છે " નરક ચતુર્દશી અથવા કાળીચૌદસ "દક્ષિણ ભારતમાં નરચતુર્દશી ને જ દિવાળીનો દિવસ ગણાય છે। કહેવાય છે કે આ દિવસે શ્રી કૃષ્ણે રાણી સત્યભામા સાથે જઈને નરકાસુરનો ધ્વંસ કર્યો હતો। આ નરકાસુર કોણ હતો ? જ્યારે વિષ્ણુએ વરાહ અવતાર લીધો હતો ,ત્યારે પૃથ્વી અને વરાહ થકી આનો એમના પુત્ર તરીકે થયો હતો। બન્નેમાંથી મળેલી અપાર શક્તિ અને એના પોતાના તપ વિગેરેથી મહાપરાક્રમી અને પછીથી મહા ત્રાસદાયક બની ગયો હતો એની ગણના અસુરમાં થવા લાગી। એટલે એના ત્રાસમાંથી છોડાવવા કૃષ્ણ નીકળ્યા તો એમની સાથે વાહન ચાલક તરીકે સત્યભામાજી આવ્યાંહતાં। આ ચૌદસના દિવસે એ અસુરનો નાશ થવાથી દક્ષિણ ભરતમાં આનંદ ઉત્સવ મનાવાયો અને દિપાવલી કરી। તેથી ત્યાં આ દિવસે દિવાળી ગણાય છે. જ્યારે બંગાળમાં અને બીજે કાળીમાતાએ મહિષાસુરનો વધ આ દિવસે કર્યો હતો તેથી આ દિવસને કાળી ચૌદસ તરીકે ઉજવાય છે અને માતાની આરાધના કરાય છે. તો વળી અઘોરીઓ આ રાત્રે મન્ત્ર તંત્રની આરાધના કરે છે। અમાસના દીવસે દિવાળીનો દિવસ આવે છે. આ દિવસે શ્રી રામે ચૌદ વર્ષના વનવાસ પછી અને રાવણનો વધ કરીને અયોધ્યામાં પ્રવેશ કર્યો હતો। આથી પ્રજાએ આનંદિત થઇ આખા અયોધ્યાને દીપની હાર કરી સજાવી દીધું। તેથી દિપાવલી કહેવાય છે. વળી ઢોલ ,ત્રાંસા વિગેરે વાજિંત્રોથી અભિવાદન કર્યું। બીજું એમ પણ કહેવાય છે કે આ દિવસે લક્ષ્મીજીએ વિષ્ણુજીના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો હતો તેથી દીવાઓથી ઘર ઝગમગાવ્યું હતું તેની ઉજવણી નિમિત્તે પણ દિવાળીના દિવસે દિપાવલી કરાય છે। અને લક્ષ્મીજીની પૂજા કરાય છે। એક વહેતી વાત છે કે આ દીસે જે ઘરના આંગણે દીવો ના હોય તો લિક્ષિમીજી એ ઘેર જતા નથી। ખેર ! આ તો સાંભળેલી વાત છે।
વર્ષના આ છેલા દિવસ પછી નવા વર્ષનો પહેલો દિવસ આવે છે; જેને નૂતનવર્ષના અભિનંદન કહીને બધાં એકબીજાને આનંદથી ભેટે છે। વર્ષભરના વેરઝેર ભૂલી ફરી આનંદથી નવું વર્ષ શરૂ કરે છે। આને બલિપ્રતિપદા દિવસ પણ કહેવાય છે। બલિરાજાને, વિષ્ણુએ, જ્યારે વામન અવતારમાં આવ્યા હતા ત્યારે ( જો કે બલિને શિક્ષા કરવા જ આવ્યા હતા ) ત્રીજા પગલું બલી રાજાના માથે મૂકી પાતાળલોકમાં મોકલી દીધા હતા। વાત છે કે આ દિવસે બલિરાજા પૃથ્વીલોકમાં પોતાના મુળ રાજ્યની પ્રજાને આશીર્વાદ આપવા આવે છે। એક બીજી પણ વાત આ દિવસ સાથે જોડાયેલી છે ; કે. રાજા વિક્રમાદિત્યના સુશાસનથી અને એના સદ્કાર્યોથી સન્તુષ્ટ પ્રજાએ આ દિવસથી નવાવર્ષના આ દિવસથી " વિક્રમ સંવત "ના નામથી ઓળખવું શરૂ કર્યું।
હજી પણ આ દિવસ વિષે જાણવાનું છે। આ દીવસે ગોવર્ધન પૂજા અને અન્નકૂટ થાય છે। આપણે સહુ જાણીયે છીએ કે કૃષ્ણના કહેવાથી વ્રજવાસીઓએ ઇન્દ્રની પૂજા ના કરતા, ગોવર્ધન પર્વતની પૂજા કરી। જેથી ઇન્દ્રે ક્રોધિત થઇ વર્ષાના દેવને વરસાદી તોફાન ઉત્પ્ન્ન કરવાનું કહ્યું। આ મુસીબતથી કૃષ્ણે વ્રજવાસીઓને ગોવર્ધન પર્વત નીચે 7 દિવસ પોતાની છેલ્લી આંગળીથી પર્વત ઊંચકીને આશરો આપ્યો। ઇન્દ્ર ભૂલ સમજ્યા પછી માફી માગી ગયા। આ વાત થી પ્રભાવિત થઇ વ્રજવાસીઓએ કૃષ્ણ ને મિજબાની આપવવાનું અને પર્વતને ફરી વંદન કરી ઉત્સવ ઉજવવાનું વિચાર્યું। આના માતે એમણે વર્ષનો આ પહેલો દિવસ નક્કી કર્યો। તેથી બધાએ ત્યાં ઘરેથી બનાવેલા વિધ વિધ વ્યંજનો લઇ જઈ પર્વતની, કૃષની અને ગાયો જે એમનું અમૂલ્ય ધન હતું તેની પૂજા કરી અને વ્યંજનોનો ભોગ ધર્યો। અને એ ભોગને પ્રસાદ રૂપે બધા આરોગ્યો। આ કારણથી ,( હું જ્યા સુધી જાણું છું ત્યાં સુધી) બધાં વૈષ્ણવ મંદિરોમાં આ દિવસે ભાતનો ગોવર્ધન પર્વત બનાવે છે; અને ઘરેથી આવેલા વ્યંજનનો અન્નકૂટ બનાવી ભોગ ધરે છે। અને પ્રસાદ તરીકે વ્વહેંચે છે।
આના પછી ભાઈ-બહેન ના પવિત્ર સંબન્ધનું પર્વ આવે છે। " ભાઈબીજ " આ દિવસે ભાઈ બહેનના ઘરે જાય છે આનંદ માણે છે અને ભાઈ બહેનને ભેટ આપે છે। જાણવામાં આવ્યું છે કે આ દિવસે યમરાજા તેમની બહેન યમુનારાણી મળવા ગયા હતા. તેઓએ બહેનને ભેટમાં વચન આપ્યું હતું કે, " આ દિવસે જે કોઈ વ્યક્તિ તારી ધારામાં સ્નાન કરશે તેની ઉન્નતિ થશે " તેથી ભાવિકો આ દિવસે યમુનાજીમાં સ્નાન કરવા જાય છે.
મારા મતે આ બધાં દિવસોમાં આનંદ વ્યક્ત કરવા એ જમાનામાં ઢોલ, ત્રાસા, જેવા વાજિંત્રોનો જ ઉપયોગ થતો હશે,ફટાકડા ક્યારથી ઘુસી ગયા ? . મારી માન્યતા પ્રમાણે ; મોગલો કે બ્રિટિશરો આવ્યા અને તોપનો ઉપયોગ કર્યો ,ત્યાર પછી ; દારૂગોળા વિષે જ્ઞાન મળ્યું। જ્યારથી ઘુસ્યા ત્યારથી; પરંતુ ફટાકડા વાયુ પ્રદુષણ ફેલાવે છે, અવાજનું પણ પ્રદુષણ ફેલાવવે છે। પશુ-પંખી ડરે છે અને ક્યારેક મૃત્યુ પણ પામે છે। વળી નાના બાળકો , વૃદ્ધો અને બીમાર વ્યક્તિઓને કાન અને સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક છે। આનંદ વ્યક્ત કરવા મોટ્ટા મોટ્ટા અવ્વાજ કરવા જરૂરી છે ? ખેર !
આ રીતે આ દીવાળીના દિવસોનું પર્વ આનંદમંગલ વાતાવરણમાં પૂરું થાય છે। આ પુનિત અને આનંદિત અવસર ઉપર મારી અને મારા પરિવાર તરફથી આપણે અને આપણા પરિવારને ખુબ શુભકામનાઓ। અસ્તુ
10\11\2020
No comments:
Post a Comment