તા. 8 જાન્યુઆરી 2023 સર્વને જય શ્રી કૃષ્ણ અને નવા વર્ષની શુભકામના .સર્વે સંતુ નિરામયાઃ એવી પ્રભુને પ્રાર્થના .
પંદર દિવસની ધૂળ ખંખેરીએ . અત્યાર સુધી આપણે જોયું કે ,ધ્યાનસ્થ થવા માટે કેવી જગ્યા, કેવું આસન, બેસવાની રીત વિગેરે વિષે જાણ્યું. ધ્યાન એટલે શું તેનો એક દાખલો આપું. અહીં બધી બહેનો જ છે તેથી આ સમજવામાં સરળ થશે . રસોઈ કરતાં દાળ-શાકમાં મસાલો કેટલા ધ્યાનપૂર્વક કરીએ છીએ? રોટલી વણતાં કેટલું ધ્યાન રાખીયે છીએ, કે, એમાં ચપટી ન આવે ; નહીં તો ફુલશે નહીં . બસ, આજ રીતે પ્રભુમાં ધ્યાન પરોવવાનું છે. રસોઇમાં આપણે પોઝિશન વ્યવસ્થિત રાખીયે છીએ, અનુકૂળ થઈને કરીએ છીએ; એ જ રીતે પ્રભુના ધ્યાન વખતે પણ ,અનુકૂળ થવા વિષે જાણ્યું.
પછી જોયું કે માનવીએ કેવી રીતે પોતાના મનને પ્રશાંત કરીને સમદર્શી થવું જોઈએ. 32માં શ્લોકમાં કૃષ્ણ કહે છે કે , જે , પોતાના વ્યક્તિગત અનુભવ ઉપરથી , પોતાના સુખ-દુ:ખ અને લાગણીઓ ના દૃષ્ટાન્તથી , પ્રત્યેક પ્રાણીના સુખ-દુ:ખ અને લાગણીઓ પ્રત્યે "સ-ભાન" બનીને "નિરંતર", ""મારામય રહીને કર્મ કરે છે , તે , મારા મટે પૂર્ણ ઉત્તમ યોગી છે .
આ, પ્રશાંત મનની અને સમભાવની વાત સાંભળીને અર્જુનના એટલે કે એના મુખેથી આપણા મનનો જ પ્રશ્ન 33 અને 34માં શ્લોકમાં . પુછાયો છે . યો યં = ય:+અયં , વચ્ચે જે એસ જેવી સંજ્ઞા છે , તે , ય પછીના વિસર્ગ અને અયં ની સંધિને લીધે છે . છુટ્ટી પાડીએ તો ય: ના બે મીંડાનો ઉચ્ચાર "હ" થાય, ય: = જે અયં =આ, ત્વયા = તમે/તમારાથી, સાંયેન=સમ્ભાવયક્ત, યોગ= યોગ ,પ્રોક્તં= કહ્યો/કહેવાયો ; "ચંચલ ત્વાત "=તે ચંચલ એટલે કે તે (મન) ચંચલ છે -તેની ચંચળતાને લીધે - "એતસ્થ= એની/મનની " સ્થિરામ= " લાંબા સમય સુધીની સ્થિરતા "સ્થિતિમા"= સ્થિતિને , "ન પશ્યામિ "=હું જોતો નથી . હે મધુસુદન ! -મધુ નામના રાક્ષસને હણનારા, (અહીં આ સંબોધન કેમ મૂક્યું ? કારણ, અહીં મનની અસ્થિરતાને/ ચંચળતાને હણવાની રીત શીખવાની છે , તે માટે શ્રેષ્ઠ હણનારની મદદ જોઈએ, માટે મધુસુદન. )આગળ કહે છે હે મધુસુદન , તમે , જે યોગની સ્થિતિ જણાવી /સમદર્શી-સમભાવી; દરેકમાં પોતાને જોવાની અને સ્વમાં બધાને જોવાની; તથા સ્થિર ,દ્રઢ મનોબળ, આ બધું મને અશક્ય લાગે છે . કારણ કે મન ચંચળ તથા અસ્થિર હોય છે .
અહીં આપણે જોઈએ છીએ કે શ્રી કૃષ્ણએ , 11માં શ્લોક શુચોઔ દેશે "થી શરૂ કરી 32માં શ્લોક "યોગી પરમો મત:"સુધીમાં , જે યોગ પદ્ધતિ બતાવી કે શીખવાડી છે , તેમ કરવા , અર્જુનના મતે , માનવ અસમર્થ છે ; મનની ચંચળતાને લીધે . પછી ભલે એકાંત માટે વન, નદીકાંઠો કે ઘરનો ખૂણો હોય. આત્મા ઉપમ્ય કેળવવા માટે પ્રથમ મનને કાબુમાં રાખવું જરૂરી છે . તેથી 34માં શ્લોકમાં પ્રશ્ન છે .
" ચંચલમ હિ ", "હિ "= કેમ કે ચંચલ મન "બળવંત+દ્રઢમ"= બળવાન અને દ્રઢ છે . તથા "પ્રમાથિ =" વિચલિત / વિચલિત કરનારુંછે . પછી 3જા ચરણમાં કહે છે ;"તસ્ય"=તેને ,"નિગ્ર્હમ "=વશ કરવું , "વાયુ:+ ઇવ " વાયુની જેમ "સુદુષ્કરં "= સુ= અત્યંત દુષ્કર=અઘરું છે . સુ ઉપસર્ગ છે , તે વિશેષતા બતાવવા માટે. જેવી રીતે પ્ર +શાંત , સુ+ નિશ્ચિત અ +પાર વિગેરે . કહે છે , જેમ હવાને મુઠ્ઠીમાં પકડી શકાતી નથી ,કે , બાંધી શકાતી નથી ; કે તેની સાથે વહેતી સુગંધ-દુર્ગંધને પકડીકે દૂર કરી શકાતી નથી , તે જ રીતે મનને પણ પકડીને બાંધી શકાતું નથી. મનને મર્કટની ઉપમા આપી છે . જેમ વાનર એક ડાળી ઉપર સતત સ્થિર બેસી શકતો નથી એ જ રીતે મન પણ એક જ વિચાર ઉપર સ્થિર રહેતું નથી.એક મિનિટમાં તો મન ક્યાંથી ક્યાં ફરી આવે છે ! અત્યારે જ આ સમયે જ આપણામાંથી દરેકના ,મન ,ફક્ત મારી આ વાત સાંભળતા સાંભળતા પણ મનોવિહાર કરતા હશે , ભલે એક સેકન્ડ માટે; પણ અહીં જ સ્થિર નહીં રહ્યું હોય . તો , મનને કેળવવું શી રેતે ? તેને દુશમન ગણી દમન ન કરતાં , ઓળખવાનો પ્રયત્ન કરવો . આપણે મનના ગુલામ બનવું છે કે સ્વામિ ?મન સાથે લડવાથી કાંઈ નહીં વળે . તેની સાથે લડવાથી ,સંઘર્ષ કરવાથી તો કોઈ ને કોઈ સવરૂપે અહંકાર ઉત્પ્ન્ન થઇ લડવાનું નવું ક્ષેત્ર ઉભું કરી દેશે ; એટલે સૌ પ્રથમ મન સાથે પરિચય કેળવવો- પ્રયત્ન કરવો /વિચાર કરવો ,કે , સવારથી સુધી શું શું બન્યું ?શાં કર્યો કર્યા.? તેનો મન ઉપર પ્રભાવ કેવો પડ્યો ?તેમાં ગમો છે કે અણગમો ? સંમતિ /સંગતિ છે કે અસંમતિ / વિસંગતિ ? કાર્યથી કે બનાવથી મનને /ચિત્તને શાંતિ મળી? આનંદ મળ્યો / સુખ મળ્યું ? કે તેથી વિપરીત લાગણી થઇ ? કાર્ય કે બનાવ સાથે સમન્વય, સામન્જસ્ય એટલે કે એકરૂપતા થઇ ? સ્પન્દનો સમજો; ફક્ત પરીક્ષણ કરો . પછી વિકસો , તો, મન કેળવાશે .સતત અભ્યાસથી વૃત્તિઓ ઉપર વૈરાગ્ય- વિ +રાગ = વિશેષ અનાસક્તિ આવશે . આ બધું મેં , દ્વારિકાના શ્રી પુષ્કર ગોકાણીના પુસ્તક, નામે " મન ગંગોત્રી "માંથી લીધું છે . મન ઉપર તેમના બીજા પુસ્તકો પ્રગટ થયા છે ;" માનવીના મન, ભાગ 1/2 ; મનની આરપાર , અને મન તેવા માનવી "ઓબ્ઝર્વ ઘ એવરી મોમેન્ટ ઓફ માઈન્ડ . "
આ તો થઇ મનને કેળવવાની વાત ! પરંતુ, મન ચંચળ છે, તેને સ્થિર કરવું અશક્ય છે ? ના , અઘરું છે . સ્થિર કરવાનો અભ્યાસ નથી કર્યો માટે મુશ્કેલ છે . જો કોઈ મૂક માનવી એમ કહે કે વાણી જ નથી , અથવા કોઈ પ્રજ્ઞાચક્ષુ એમ કહે કે પ્રકાશ જેવી કોઈ ચીજ જ નથી ; તો , એ વાત સાચી નથી , એ તર્ક છે .જેમ ડોક્ટરી ઉપાયથી કે વૈજ્ઞાનિક સાધનોથી આ ક્ષતિ સહ્ય બનાવી શકાય કે દૂર કરી શકાય તે જ રીતે મનને સ્થિર કરવાનો પણ ઉપાય છે . દા .ત. બાળક જ્યારે ચાલતા શીખે છે ત્યારે પગ પહોળા રાખી ધીરે ધીરે ડગ માંડે છે , પછી બેલેન્સ આવી જતાં ઝડપથી ચાલે છે અને પછી દોડવા લાગે છે. એ જ રીતે કુંભાર માટીનો લોન્દો લઇ ચાકડે ચડાવીને , ટપલા મારી મારીને ઘડો બનાવે છે ; પછી ભઠ્ઠામાં પકવે છે ત્યારે ઘડો સંપૂર્ણ થાય છે ; એ જ રીતે મનને પણ ,જિંદગીમાં પળે પળે સંગ અસંગના સંગ્રામથી - મોહ આસક્તિ વિગેરે રાગને ધીરેથી થપથપાવી, ઘડીને નિ :સંગ કરવાનું છે . આત્મ સંયમ તો આપણે વ્રતો , ઉપવાસો કરીને કેળવીએ જ છીએ . મોટા ભાગે સ્ત્રીઓ તો બાળપણથી જ કરતી આવે છે , ગૌરી વ્રત, જયા પાર્વતી વ્રત, વડ સાવિત્રી, નવરાત્રી વ્રત, વિગેરે એકાદશી, જન્માષ્ટમી, શિવ રાત્રી વિગેરે ઈગેરે . જાગરણ પણ . આ બધાથી તેઓ મનને સંયમમાં રાખતા શીખી જ જાય છે . મને લાગે છે આથી સ્ત્રીઓનું મનોબળ સારું દ્રઢ હોય છે. તે મુસીબતોથી ઝટ મૂંઝાતી નથી .
જ્યારે સંપૂર્ણ નિ :સંગ - વીતરાગી થૈયે ત્યારે કંથા ધારણ કરાય , શનૈઃ શનૈઃ કંથા , શનૈઃ શનૈઃ પાંથાવાળી વાત અહીં લાગુ પડે છે . અને આ વાત ગીતાજીના આ અધાયનાં 35માં શ્લોકમાં કરી છે . અહીં કૃષ્ણ અર્જુનને મહાબાહોનું સંબોધન કરે છે . તેનું કારણ છે કે તેઓ અર્જુનને સમજાવવા માગે છે કે , તારામાં મન ઉપર વિજય મેળવવાનું સામર્થ્ય છે . તું એવા મહાબાહવાળો -મહાન ભુજાવાળો છે . અર્જુનના હાથ ઘૂંટણ સુધી પહોંચતા હતા તેથી તેનું એક નામ આજાનબાહુ છે . આજાન= જહનુ સુધી . આપણે કોઈક મનથી મજબૂત વ્યક્તિને ,જોરદાર ખભાવાળોછે એમ કહીયે છીએ. કોઈ પણ પરિસ્થિતિનો ભાર ઉપાડી શકે તેવો . એ જ અર્થમાં અહીં અર્જુનને મહાબાહો કહ્યો છે .
કૃષ્ણ કહે છે ,"મનો"=મન, "ચલં "=ચંચળ, અને "દુનિગ્રહં" વશ કરવું મુશ્કેલછે ,"તું" =પરંતુ, હે કૌંતેય, "અભ્યાસેન "=યથા યોગ્ય અભ્યાસ= પ્રેક્ટિસ અને "વૈરાગ્યેણ "= વીતરાગ દ્વારા-અનાસક્તિ દ્વારા વશ કરવું "ગૃહયતે"= શક્ય છે .અભ્યાસ એટલે પ્રેક્ટિસ. એ માટે હમણાં જ આપણે જોયું. મનોવિશ્લેષણ કરી ,મનથી પ્રેરાઈને, કરેલાં કાર્યોમાંથી ,ન કરવા યોગ્ય -અયોગ્ય, નકરવા જેવા,નો ત્યાગ કરીને મનને ધીરે ધીરે "શનૈઃ શનૈઃ " વિચારોના ખડકલાને અને તેની પ્રતિક્રિયાના જોખમથી બચાવી શકાય. યોગ્ય અયોગ્યને સમજતાં વિચારોનો જે દ્વંદ્વ થાય તેને ધીરે ધીરે દૂર કરી શકાય અને પછી ધ્યાન તરફ વળી શકાય . ત્યારે ચંચળ મનને સ્થિર અને દ્રઢ બનાવી શકાય . પેલા કરોળિયાની જેમ પ્રયત્ન કરતા રહેવું. એ કેટલીયે વખત નીચે પછડાય, તો એ ફરી ફરી જાળું બનાવવા લાગી પડે અને અંતે જાળું તૈયાર કરીને જ રહે. એ જ રીતે મનને પણ કેળવવું પડે .
વૈરાગ્ય વિષે વાત થઇ ગઈ. મનનો સ્વભાવ છે , રાગ-રાગી થવાનો. મોહ, લોભ , મત્સર, એવાં અનેક રાગોથી મુક્ત થવું તે વૈરાગ્ય. ડોક્ટર જ્યારે એન્ટિબાયોટિક દવા આપે છે ત્યારે, સાથે દૂધ જરૂરથી લેવાનું કહે છે; તે પેલી દવાની આડઅસરનું શમન કરવા. તે જ રીતે રાગનું શમન-તેવા ભાવપ્રતયે ઉપેક્ષા દાખવીને તથા અનાસક્તિ કેળવીને -કેળવવાની પ્રેક્ટિસ કરીને વૈરાગ્ય કેળવાય.
આમ આં 5માં શ્લોકમાં ચંચળ મનને સ્થિર કરવા વિ +રાગ== વિશેષ રેતે આસક્તિથી છૂટવા સતત અભ્યાસ કરવો જરૂરી છે તે સમજાવ્યું છે . આજના 3 શ્લોકમાં અર્જુનની ,મનની ચંચળતા વિષે ની શંકાને ,કૃષ્ણ , અભ્યાસ અને વૈરાગ્યની વાત કરી, દૂર કરવાની રીત સમજાવે છે .
આવતી વખતે કૃષ્ણની યોગ વિશેની વાત જોઈશું.
જય શ્રી કૃષ્ણ .
