અત્યાર સુધીના શ્લોકમાં જોયું કે , મન પરના ઇન્દ્રિયોના આધિપત્યને , ધીરજવાળી બુદ્ધિથી દૂર કરી , મનને બ્રહ્મ વિચારમાં - બ્રહ્મમય કરવું . આ માટે ધીરે ધીરે - શનૈઃ: શનૈઃ: - સતત અભ્યાસ કરતાં રહેવું. આ બહુ ધીરજનું કામ છે ; વિષયવાસનામાંથી ઇન્દ્રિયોને મુક્ત કરવાનું . ! પણ, એ સ્થિતિએ પહોંચ્યા પછી બ્રહ્મ સાથે તદાકાર તો થવાશે , કિન્તુ , ચંચળ મનને અસ્થિર રાખનારા કારણો ઉપર વિજય મળે , તો , પૂર્ણ બ્રહ્મમય થવાય . મનને ચલિત કરનારા કે ધ્યાનમાં વિક્ષેપ કરનાર મુખ્યત્વે ચાર-4- પ્રકાર છે .
1 - લયદોષ. ધ્યાનમાં બેસનાર મન્ત્રના લય સાથે કયારેક તંદ્રામાં જતાં રહે છે, અને સામાન્ય રીતે જનસમાજ તેને સમાધિ લાગી એવું માને છે . આવા આ લય દોષથી કયારેક ધ્યાનસ્થ વ્યક્તિ પોતે પણ એ જ લાગણી અનુભવે છે અને પોતાને સમાધિ લાગી હતી એવું માની ઈતરાય છે .
2 વિક્ષેપ દોષ . આત્મ ચિંતન કે મન્ત્રોચ્ચાર માં મન સ્થિર ન રહેતાં , ધ્યેયથી જુદાં વિચારો સાથે , સંસારની વાતો મનમાં ઉભરાવા લાગી , લક્ષ્યમાં વિક્ષેપ કરે છે . સાદો દાખલો લઈએ. એક મન્ત્રના જાપ માટે માળા લઈને જાપ શરૂ કરીએ અને એ પુરી થતા સુધીમાં મનમાં બીજા વિચારો આવી જાય છે ને ? ફક્ત 108 નામ જાપ પણ વિક્ષેપ વિના થતો નથી ,આપ સૌએ અનુભવું હશે . એજ વિક્ષેપ દોષ .
3 કષાય દોષ .- મન, ઇંદ્રિયોની , વાસનાની ભોગેચ્ચ્છા વિષે વિચારવા લાગે ત્યારે આ દોષ થયો કહેવાય . મને ખ્યાલ છે ત્યાં સુધી ઋષિ ભારદ્વાજ નદી પાસેથી પસાર થતાં હતાં, ત્યારે એમને અપ્સરાઓને સ્નાન કરતાં જોઈ .અને પલભર માટે આસક્ત થયાં. વીર્ય સ્ખ્લન થયું; તે એમણે પડિયામાં ઝીલી લીધું, એમાંથી દ્રોણ ઉત્પન્ન થયા. પડિયાને સઁસ્કૃતમા દ્રોણ કહે છે . આ ઋષિનો કષાય દોષ થયો .
4 રસાસ્વાદ દોષ . ઉપરના ત્રણે દોષથી મુક્ત થઇ , મન, ધ્યાનમાં મગન થતાં આનંદની અનુભૂતિની શરૂઆત થાય છે . આ આનંદ રસને અનુભવવામાં અને એનું રસપાન કરવામાં મૂળ બ્રહ્મને જ વિસરી જાય ત્યારે આ દોષ લાગે છે .
આ કક્ષાએ પહોંચવું એ અતિ ધીરજનું કામ છે . માટે કહ્યું છે કે ;-
શનૈઃ: શનૈઃ: કંથા , શનૈઃ: શનૈઃ: પંથા ,શનૈઃ: શનૈઃ: પર્વત મસ્તકે ।
શનૈઃ: વિદ્યા, શનૈઃ: વિત્તમ, પંચતાની શનૈઃ: શનૈઃ: ।।
કંથા = ગોદડી . ધીરે ધીરે ટાંકાં લઈને બનાવીએ તો સુંદર બને .સાધુના વસ્ત્રને પણ કંથા કહે છે ; જે કંતાનમાંથી બન્યા હોય છે .ગોદડીની જેમ જ મનને ધીરે ધીરે સંયમના ટાંકાંથી સીવતાં જઈએ તો એ કંથા યોગમાં આગળ વધવામાં મદદરૂપ બને . પંથા- ધીરે ધીરે આગળ વધતા જઈએ તો લાંબો રસ્તો પંથ કપાય . એ જ રીતે ધીરે ધીરે પર્વતના શિખરે પહોંચાય . વિદ્યા પચાવવા તેનું ધીરજથી મનન કરવું જરૂરી છે .અને વિત્તમ- ધન- માટે પણ ધીરજથી મહેનત કરવી પડે છે . લોટરીથી આવેલું ધન કે ચોરીનું ધન , અપ્રામાણિકતાથી મેળવેલું ધન પડતી જ લાવે છે. ધીરે ધીરે રે મનવા ધીરે ધીરે સબ કુછ હોય, માળી સીંચે સો ઘડા , રૂત આયે ફલ હોય . ઉતાવળે આંબા ન પાકે . એ જ વાત અહીં સજાવે છે . ધીરે ધીરે ધ્યાનાસનથી મન વશ થશે " અભ્યાસેન તું કૌંતેય , વૈરાગ્યેન ચ ગૃહયતે " મનોજય કે મનોનિયંત્રણ માટે અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય જરૂરી છે . આટલું અત્યાર સુધી જણાવ્યા પછી 27 માં શ્લોકમાં અનુસંધાન માં જ કહે છે . ; " પ્રશાંત મનસમ હિ "થી શ્લોક શરૂ થાય છે . "હિ " = કારણકે , "પ્રશાંત", પ્ર ઉપસર્ગ છે જે અતિ "શાંત" =શાંત "મનસં" = મનવાળા એટલે કે અતિ શાંત થયેલા મન વાળા ,"શાંત રજસમ"= જેનો રજોગુણ શાંત પડી ગયો છે ; (માનવમાં 3 જન્મજાત ગુણો હોય છે રજસ, તમસ અને સત્ય ). તેમાંથી રજસ= કીર્તિ, માં, પ્રશંશા વિગેરેની ઇચ્છાનો ગુણ નાશ પામ્યો છે તેવા અને જે ,"બ્રહ્મભૂતઃમન" = બ્રહ્મમય થેયા છે "એનમઃ યોગીનમ" એવા યોગીને ," ઉત્તમમ " = ઉત્તમ , " સુખમ"= સુખ ,"ઉપૈતિ"= પ્રાપ્ત થાય છે .આ સ્થિતિએ પ્હોચેલ ધ્યાની કે યોગી પાપરહિત થાય છે આમ લય , વિક્ષેપ અને કષાય દોષોથી મુક્ત યોગી બ્રહ્મ સાથે જોડાવા અતિ લાયક બન્યો હોવાથી રસાસ્વાદના દોષથી પણ મુક્ત થઇ જાય છે . તેનું મન બ્રહ્મ વિચાર સિવાય બીજો આનંદ રસ માણતું નથી તેથી તેને ઉત્તમ સુખ પ્રાપ્ત થાય છે .
આગળ 28 માં શ્લોકમાં આવા યોગીને " વી ગત કલ્મષઃ: ' કહ્યો છે .આવો વિ ગત જેના પાપ જતાં રહયાં છે એવો , "એવમ સદા નિરંતર આત્માનમ" = એવું સદા નિરંતર ચિત્તને ; અહીં આત્મા શબ્દ ચિત્ત માટે વપરાયો છે . ગીતામાં આત્મા શબ્દ આત્મા માટે, ચિત્ત માટે , મન માટે, શરીર માટે અને બ્રહ્મ માટે પણ વપરાયો છે . શ્લોકના સન્દર્ભમાં સમજીને અર્થ લેવાના હોય છે . જેના પાપ જતાં રહયા છે અને જે ચિત્તને સદા નિરન્તર "યુનજન" જોડીને "સુખેન"= સુખથી એટલે કે બ્રહ્મમય થયા પછી શાંતિથી વિના વિઘ્ન સુખથી "બ્રહ્મસંસ્પર્શ "=પરમાત્માની પ્રાપ્તિરૂપ "અત્યંતમ" = અત્યંત "સુખમ" સુખને "અશનુતે "અનુભવે છે .અહીં એશ્નુતે કહ્યું છે; પ્રાપ્યતે નહિ; કારણ કે સુખ અનુભવાય છે એ કઈ સ્પર્ધાના કંપની જેમ પ્રાપ્ત કરીને પકડી શકાતું નથી . વ્યાસજી ની આ જ કાળા છે .; સંસ્કૃત ઉપર પકડ છે . કયો શબ્દ ક્યાં વાપરવો તે બહુ જ સારી રીતે જાણે છે . અર્જુનને ક્યારેક મહાબાહો કહી, વીરતાનું ભાન કરાવવું,ક્યારે કૌંતેય કહીને સહનશક્તિ, સમજશક્તિ વિષે સમજાવવું,ક્યારેક ગુડાકેશ કહી ઈન્દ્રીઓ ઉપર કાબુ રાખનાર કહવો ; પરન્તપઃ ભરતર્ષભ વિગેરે નામથી સંબોધવો અને અર્જુનના મુખમાં પણ કેશવ, માધવ, મધુસુદન, અચ્યુત વિગેરે સંબોધનો બહુ જ યોગ્ય જગ્યાએ યોગ્ય અર્થમાં મુક્યા છે .
આ શ્લોકમાં અશનુ શબ્દ અનુભૂતિના અર્થમાં છે 5માં અધ્યાયમાં 8માં શ્લોકમાં પણ આજ ઉચ્ચાર સાથે પણ જુદા લખાણ સાથે આવે છે .અહીં શાહમૃગનો શ છે અને ત્યાં ઊંધા ચોગડા સાથે છે .
હવે જોઈએ , બ્રહ્મસંસ્પર્શ એટલે શું ? હું અને બીજું સર્વ કાંઈ બ્રહ્મ જ છે ."સર્વમ ઈદમ ચ બ્રહ્મા એવમ ઇતિ ' આવી અખંડાકાર વૃત્તિથી, અદ્વૈત ભાવનાથી બધે જ બ્રહ્માને જુએ છે; બધાંમાં જ બ્રહ્મનો - સ્પર્શ અનુભવે છે તેને બ્રહ્મસંસ્પર્શ થયો કહેવાય; સ્પર્શની અનુભૂતિ થઇ કહેવાય ." અત્યન્તમ સુખમ " - જેનાથી મોટું કોઈ સુખ નથી તેવું સુખ બ્રહ્મસંસ્પર્શ થયા પછી મળે છે .સન્તોષથી મોટી કોઈ સમ્પત્તી નથી. આત્મ સુખથી મોટું ધન નથીં જ્ઞાનથી મોટો કોઈ વૈભવ નથી એવું સમજાય તે જીવન મુક્ત થઇ અનંત સુખને પામે છે .જેને સર્વ પરિસ્થતિમાં બ્રહ્મ દેખાય છે અનુભવાય છે; તે પરમ યોગી થાય છે .
આગળના શ્લોકમાં જણાવે છે ; યોગમાં યોગસ્થ થવાથી તેનું જે ફળ મળે અથવા સમજ ઉદભવે છે, તેનાથી યોગીને સર્વત્ર , બધે, બધામાં સમદર્શનરૂપ સમજ આવે છે . આ શ્લોકમાં કહે છે કે , યોગયુક્ત આત્મા એટલે કે યોગથી પરમાત્મા સાથે જોડાયેલ વ્યક્તિ , સર્વત્ર - સર્વ પ્રાણીઓમાં , માનવમાં, વનસ્પતિમાં ,જળસ્થળ આકાશ બધામાં જ સમદર્શન- સમદ્રષ્ટિવાળો આત્મા- વ્યક્તિ બને છે . અહીં આત્મા નો અર્થ યોગેસ્થ વ્યક્તિ તરીકે લેવાયો છે . બીજી વખતનો આત્મા શબ્દ ચિત્તના અર્થમાં છે . " સર્વભૂતસથમ" =બધા જીવ માત્રમાં "સ્થ"= રહેલો,'ચ"= તથા "સર્વભૂતાની "=સર્વજીવોને, "આત્મનિ "=પોતાનામાં; "ઇક્ષતે"= જુએ છે .કોમ્લીકેટેડ લાગે છે ?આપણે સમજવાનો પ્રયત્ન કરીએ . જેનું ચિત્ત પરમાત્મા સાથે જોડાયેલું હોવાથી તેનામાં સમ્યક્ભાવ- બધા માટે સમભાવ ઉદભવ્યો છે, તે વ્યક્તિને યોગયુક્ત આત્મા કહ્યો છે . તેનું મન- ચિત્ત બ્રહ્માકાર જ થઇ ગયું છે . બ્રહ્મની જેમ તેનું અંતર પણ નિરાકાર, અવિકારી થઇ ગયું છે. પ્રાણી માત્રમાં આત્મા એક જ છે તે સમજ એ જ સમદર્શનભાવ. આ ભાવથી સર્વ આત્માને ,પોતાના આત્મા તરીકે જુએ છે અને પોતાના આત્માને જ દરેક આત્મામાં જુએ છે ; તેને પરબ્રહ્મ પ્રાપ્ત થાય છે .
હજી સરળ વાક્યમાં સમજીએ . યોગયુક્ત અંત:કરણવાળી વ્યક્તિ, બધા જ પ્રાણીઓમાં સ્વયંને અને સ્વંયમમાં બધા પ્રાણીઓને રહેલા જુએ છે . પ્રત્યેક જીવમાં રહેલો આત્મા આપણને આત્મીયતા કેળવવા પ્રેરે છે . દાખલો આપું . રબારી ઘેટાં બકરાં પાળે , ક્ષત્રીય ઘોડા પાળે ગૃહસ્થી કૂતરાંકે બિલાડી પાળે. આ બધા જીવો સાથે આપણો આત્મા કેટલી સહજતાથી તેઓના આત્મા સાથે લાગણીથી -પ્રેમથી એકાકાર થઈ જાય છે ! આપણને ઠંડી લાગે તો એમને પણ ઓઢાડીએ અને ગરમીમાં એ. સી. શરુ કરીએ . ગાય, ઘેટાં, બકરા ઘોડા માટે છાપરાવાળા , ઘાસથી છાવરેલા તબેલા, વાડા રાખીએ .આવો જ આત્મભાવ સર્વ પ્રાણીઓ માટે જીવો માટે આવી જાય ત્યારે યોગયુક્ત થવાય . હિંસા ભાવ તો આવે જ નહિ . અરે ! ફૂલ તોડતાં પણ છોડને દુ:ખ થશે એવી લાગણી થાય કારણકે વનસંપત્તિમાં ય જીવ છે .અને એટલા માટે જ કહેવાયું છે કે પ્રભુના ભોગ ઉપર મુકવા તુલસીપત્ર ચૂંટતાં પહેલાં તુલ્સીછોડની ક્ષમા માગીને ચૂંટવું .અહીં એ સમજાવવામાં આવ્યું છે કે , જે આત્મા - વ્યક્તિ -, યોગી, સર્વત્ર સમાનતા દેખે અને સમદ્રષ્ટિભાવ રાખે તે શ્રેષ્ઠ યોગી કહેવાય છે .
આમ કૃષ્ણ મનોવૈજ્ઞાનિક બનીને ,અર્જુનના મનને શાંત કરી બ્રહ્મમય થવા પ્રેરે છે અને સમદ્રષ્ટિ આણવાનો પ્રયત્ન કરે છે . છતાં યે હવે આપણે જોઈશું કે અર્જુન, જે અત્યારે વિદ્યાવાન યોદ્ધો નથી પણ મોહગ્રસ્ત સામાન્ય માનવ જેવો છે , તે , હજી પ્રશ્ન કરે છે અને એક સાચા શિષ્ય તરીકે ઉભરે છે .4થા અધ્યાયના 34માં શ્લોકમાં જણાવ્યું છે ; "પ્રણિપાતેન" પ્રણામ કરીને ; જે તો અર્જુને 2જા અધ્યાયથી જ શિષ્યત્વ સ્વીકારીને જાહેર કર્યું છે ("શિષ્યસ્તે હમ શાધી મામ તવામ પ્રપન્નમ ",)અને "પ્રતિ પ્રશ્નેન " પ્રશ્નો પૂછીને જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું . આ જ વાત ફરીને આગળના શ્લોકમાં આવે છે .
યોગ એટલે પરમતત્વ સાથેનું અનુસન્ધાન , તે માટેના પગથિયાં એટલે , આસક્તિ વગરનું કર્મ તે કર્મયોગ; તેવા કર્મયોગી થવા માટે યોગ-અનુસન્ધાન કેવી રીતે કરવું તે, આ અધ્યાયમા સંયમનું મહત્વ સમજાવીને જણાવ્યું છે. સમદ્રષ્ટિ, કપટરહિત, થઇ, મોહમાયાની, કામ-ક્રોધની લપેટને સંયમથી દૂર કરવા તે
'આત્મસંયમ યોગ "
જય શ્રી કૃષ્ણ
