5 એપ્રિલ 2019
-----મેડિટેશન એટલે ધ્યાન- તપ। સર્વ સાધારણ આવો અર્થ કરીએ, કિન્તુ, ધ્યાન એટલે શું ? કેવી રીતે થાય ? તો આવું દ્રશ્ય સામે આવે. પલાંઠી વાળી , ધ્યાન મુદ્રામાં હાથ રાખી ,બે ભ્રમર વચ્ચે "ૐ" કે સૂર્ય કે ઇષ્ટદેવની કલ્પિત છબીનું દર્શન કરતાં મન્ત્ર જાપ કરવો। આ આધ્યાત્મિક ધ્યાનનું વર્ણન થયું। પરંતુ ધ્યાનનાં બીજા પ્રકાર પણ છે. ધ્યાન એટલે ,જે કાર્ય કરતાં હોઈએ તેમાં ડૂબી જવું। એકાગ્રતા અને સાધના એ ધ્યાન છે. એક સાવ સામાન્ય દાખલો આપું। :- માતા જ્યારે દુગ્ધપાન કરાવે ત્યારે , જો ,એ , બાળકના માથે હાથ ફેરવતા પ્રેમમાં તરબોળ થઈને કરાવે તો બાળક ખુબ જ શાંતિથી દુગ્ધપાન કરે છે ;પરંતુ જો વાતો કરતા કે દાળ ચોખા વીણતાં કરાવે તો ,બાળક વારે વારે હાથ પગ ઉછાળી દુગ્ધપાન છોડી માતાનું ધ્યાન પોતાની તરફ આકર્ષિત કરે છે. શ્રી કૃષ્ણએ પણ આનો દાખલો આપ્યો છે. યશોદામા દુગ્ધપાન કરાવતા હતા અને વચ્ચેથી એમને નીચે મૂકી ચૂલા ઉપરનું ઉભરાતા દૂધને જોવા ગયાં ,તો કૃષ્ન એ માખણની મટકી ફોડી નાખી ! આ પ્રસંગ સમજાવે છે કે, જે કાર્ય કરો તે ધ્યાન ધરીને કરો, નહીં તો બેધ્યાનપણાનું પરિણામ ભોગવવું પડશે। પછી એ રસોઈ હોય, ચિત્રકામ હોય, સંગીત હોય , વાઢકાપ હોય ,વિદ્યા ઉપાર્જન હોય કે સોયમાં દોરો પરોવવાનો હોય,આ બધાની સાધના ,એ, જે તે પ્રવૃત્તિનું ધ્યાન ધર્યું કહેવાય।.આપણે ઘણી વખત અગત્યની વાત કરતા હોઈએ અને એમ લાગે કે સામી વ્યક્તિ બરાબર પ્રતિભાવ નથી આપતી ,તો, આપણે એને કહીયે છીએ " તમારું ધ્યાન ક્યાં છે ? હું બોલું છું તે સાંભળો છો કે નહીં? " શાળામાં શિક્ષક પણ બેધ્યાન વિદ્યાર્થીને પૂછે છે "તારું ધ્યાન ક્યાં છે ?" આ થઇ ધ્યાનના પ્રકારની વાત.
-----હવે આધ્યાત્મિક ધ્યાનની વાત કરીએ, તો, શરૂઆતમાં જણાવ્યું છે એ રીતે ધ્યાન ધરવું એ ઈશ્વર સાથેના જોડાણ માટે નું છે અને તે ઉત્તમ છે. સાથે સાથે એવો વિશિષ્ઠ સમય અને સ્થળ ન હોય તો માનસિક જાપ પણ ધ્યાનનું જ સ્વરૂપ છે. હું લાંબી મુસાફરીમાં આ રીતે જ જાપ-ધ્યાન કરું છું.
-----યોગી થવા માટે ધ્યાનની જરૂર પડે. ધ્યાન પરમતત્વના અનુસંધાન માટે છે. આવા ધ્યાન માટે એકાંતની આવશ્યકતા છે. સાથે બીજી પણ આવશ્યકતાઓ છે. સંકલ્પ સાથે સાતત્યની ખાસ જરૂર છે. આરંભે શૂરા થવાને બદલે સંકલ્પ વણતૂટ્યો રહે તેની સાવધાની રાખવી જરૂરી છે. ત્રીજી વસ્તુ છે; આશા, અપેક્ષા અને મહત્વાકાંક્ષા નો ત્યાગ। આ હોવાને લીધે ચિત્ત દુ:ખી થાય છે અને મનમાં વ્રણ- ઘા પડે છે। ઈચ્છા- મનીષા છૂટતાં જ આ વ્રણ રૂઝાય છે, આ રીતે ધ્યાન રુઝકનું હીલિંગનું કામ કરે છે. ચોથું છે,અપરિગ્રહ। કપડા, વાસણ, વધુ પડતું ભોજન, ધન એનો સંગ્રહ કે સ્વીકાર ન કરવો જોઈએ। એ બધું સાચવવાની વ્યથા હોય છે. અપરિગ્રહ પાળીએ તો એ વ્યથામાં થી છૂટી જઇયે।
-----બીજો એક નિયમ પાળવો આવશ્યક છે. ધ્યાન માટે એક ચોક્કસ સ્થળ અને સ્વચ્છ આસન। આસન સુખ પૂર્વક બેસાય એવું હોવું જોઈએ। એક જ સ્થળ અને એક જ આસન ઉપર નિયમિત બેસવાથી ત્યાં સકારાત્મક ઉર્જા આવી જાય છે. ઘણી વખત મેં જોયું છે કે ભાગવત કથા સાંભળવા જનારા પોતાનું આસન લઈને જાય છે. અમુક જગ્યા પણ નક્કી કરી રોજ એ જ જગ્યા ઉપર બેસે છે અને એ માટે સમયથી કલાકો વહેલા પહોંચી જાય છે.
-----વળી , ધ્યાન વખતે "નિષ્પન્દ ભાવ " તાણ રહિત અવસ્થાની તેમ જ ભગવદ ભાવમાં સ્થીરતાની જરૂર હોય છે. ધ્યાન એ અભ્યાસ અને આયાસ પ્રયાસછે, યોગ સુધી જવાનો। યોગ એ ધ્યાનનું મીઠું ફળ છે.
-----ધ્યાનમાં ટટ્ટાર બેસવાથી કરોડરજ્જુ મજબૂત થાય છે ,તેથી સ્વાસ્થ્ય સારું રહે છે. રક્ત પ્રવાહ સરળતાથી વહેવાને લીધે નિરોગી રહેવાય છે. વળી એ સમય દરમિયાન શ્વાસોચ્શ્વાસની પ્રક્રિયા તાલબદ્ધ થવાથી અને ઊંડા શ્વાસ લેવાથી શરીરમાં ઓક્સિજન પૂર્ણ પ્રમાણમાં જાય છે, તેથી ફેફસાં મજબૂત બને છે. વિચારો સ્થિર થઈને મગજ શાંત થાય છે.આ રીતે દુન્યવી દુ:ખો દૂર કરી ધ્યાનથી એક જાતનું હિલિંગ પણ થાય છે.
-----મૂળ વાત, પ્રભુમય બની આત્મ ભાવ કેળવી અહમશૂન્ય થવાની છે. અહં જતાં બધા જ ઘા રૂઝાઈ જાય છે. ધ્યાન એટલે પ્રતીક્ષા અને પ્રતીતિને જોડતો સેતુ। ધ્યાનયોગ એટલે અંદરની આનંદ-ગંગામાં ઝબકોળાવું ! આટલા સાથે ધ્યાનસ્થ થયા પછી પણ ધ્યાતા અને ધ્યેયનું મિલન થતાં ઘણો સમય લાગે છે. સુરદાસે કહ્યું છે," સુર શ્યામ મિલને કી આશા, છીન છીન બીતત ભારી ".જેમ જેમ ધ્યાનમગ્ન થઇ ઈશ્વરમાં લીન થતાં જવાય તેમ તેમ આત્મભાવ અને સમદ્રષ્ટિ પ્રગટે છે.
-----હિલિંગનો સાવ સાદો અર્થ રુઝક થાય. વાગેલ જગ્યાએ રૂઝ આવવવી તે. તેને માટે વૈદકીય ઔષધો તો છે જ; પણ મનનાં વ્રણનો શો ઉપાય ? તો આગળ જણાવ્યું તેમ મનીષા -ત્યાગ એ ચિત્તમાં લાગેલી ચોટનો સચોટ ઉપાય છે। અપેક્ષાઓ જ દુ:ખનું મૂળ છે. ધ્યાનીમાંથી યોગી થઈએ અને યોગી ના પણ હોઈએ તોયે કરુણા અને મમતાને મનમાં વસાવી શકીયે તો એ ના આધારે કોઈ પણ જીવને વાણીથી કે વર્તનથી શાંતિ આપી શકીયે।શ્રી કૃષ્ણે કુબજાને સ્પર્શ કરી તથા તેના ઘરે જઈને , તેના મનને, લોકોના ઉપાલં ભમાંથી થયેલા વ્રણ રુઝાવ્યા હતા. મહાભારતમાં રોજ રાત્રે ઘોડાઓનાં વ્રણ ઘા સાફ કરીને રુઝવ્યા હતાં।
-----ધ્યાની કે યોગીમાં સકારાત્મક ઉર્જા હોય છે ઉર્જાનું એ વલય તેમની વાણી, વર્તન કે ક્યારેક સ્પર્શથી સામી વ્યક્તિના માનસિક પરિતાપના ઘા રૂઝાવી શકે છે. એ કોઈ ચમત્કાર નથી. અવસાદથી ઘેરાયેલી વ્યક્તિને માનસિક ચિકિત્સક વાણીથી તે વ્યક્તિના મનનાં વ્રણ રૂઝાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે ; એ ચિકિત્સક પણ મનોવિજ્ઞાનનો ધ્યાન યોગી - મેડિટેટર- જ કહેવાય।
-----આ રીતે ધ્યાનસ્થ વ્યક્તિ, ધ્યાનથી યોગી થાય છે. યોગથી પ્રભુ સાથેનો સંયોગ, સંયોગથી સાયુજ્ય , સાયુજ્યથી સાનિધ્ય ,સાનિધ્યથી ઐક્ય, ઐક્યથી આનંદ અને આનંદથી પરમાનંદ મળે છે, અને પરમાનંદથી આધિ, વ્યાધિ ઉપાધિના વ્રણથી છુટકારો. એ જ છે મેડિટેશન અને હીલિંગની પરિભાષા ! !
-----આ રીતે ધ્યાનથી પરમાનંદ સુધી પહોંચતા શારીરિક તથા માનસિક પરિતાપના વ્રણો રુઝાતા જાય છે. ધ્યાન અને રુઝક આ રીતે સંકળાયેલા છે.
---પરમાનંદ પામ્યા પછીની સ્થતિનું વર્ણન મેં આરીતે કાવ્યમાં ઉતારવાનો પ્રયાસ કર્યો છે.
ઝળાં ઝળાં જીવન
-----બિંદુમાં બિંદુ ભળ્યું,ને બિંબમાં પ્રતિબિંબ ભળ્યું;
-----આઇનો થઇ ગયો ઊજળો ,રજોટીને "એ" ઉડાડી ગયો !
-----હવે તો ના કાંઈ ધૂંધળું રહ્યું,જ્યોતમાં કોઈ અનોખું તત્વ ભળી ગયું !
-----શું બોલવું? શું વિચારવું? હવે તો બસ, "એ"નું રટણ જ રહ્યું !
-----જીવન સંસારી, છતાં ,સાધુ બની ગયું ,
-----"એ"ના સંગે ઝળાં ઝળાં થઇ રહ્યું !
-----આનંદ આનંદ છવાઈ ગયો,ને, સૌ સાથે મસ્તીભર્યું બની ગયું !
-----દિલનાં ઊંડાણમાં વસી ગયો "તે", હવે હારવા જેવું શું રહ્યું ? !
-----જિન્દગી જીતી લીધી ,સાગર પાર થયો ,
-----હવે તોફાનોથી ડરવાનું શું રહ્યું? !
-----વૃંદાવનની વેણુની મસ્તીમાં ,કુંજવન, મધુવન બ્હેકી રહ્યું,
-----વાતાવરણ "બેલા"ની ફોરમનું સમીરથી મહેકી રહ્યું ! ! !
અહીં વિરમું છું.
