8 ઓક્ટોબર 2018
આજનો વિષય એક રીતે રસમય છે ને બીજી રીતે ઘણો અઘરો।મન શું છે ?આપણે અનુભવી શકીએ છીએ। એનાં વિચારો, લાગણીઓ, ઈચ્છાઓ વિગેરે સમજી શકીએ છીએ અને એ પ્રમાણેનું વર્તન પણ કરીએ છીએ. વર્તન એ મનની જ ઉપજ છે.કેટલીક વખત આપણે કહીએ છીએ કે "આત્મા ના પાડે છે";અથવા "મારાં અંત: કરણથી અવાજ આવે છે "તો શું મન એ જ આત્મા ?, અંત:કારણ ? કે પછી બુદ્ધિશક્તિ ,વિચાર શક્તિ કે નિર્ણય શક્તિ ? મન આપણા શરીરનાં ક્યા ભાગમાં છે? હૃદયમાં કે મગજમાં ?
ઘણી વખત આપણે કહીએ છીએ કે મને અમુક જગ્યાએ જવાની બહુ જ ઈચ્છા છે અથવા મન છે, અમુક ખાવાની કે કરવાની ઈચ્છા છે.કલાકારોને અમુક ચોક્કસ સ્થળે પોતાની કલા દર્શાવવાની ઈચ્છા હોય છે। ગાયકને ગાયકીની, વાદકને વગાડવાની, નાટ્યકાર કે રંગ કર્મીને મંચનની કે ચિત્રકારને ચિત્રકારી બતાવવાની પ્રબળ ઈચ્છા હોય છે। પણ , મન ,આ ખેવના, ઈચ્છાના સંદેશા ,અંદેશા સિગ્નલ ક્યાંથી આપણને મોકલે છે ?આ જ વસ્તુ છે મન માટે સમજવાની;જે અઘરું છે.
મન ક્યારેક કોઈ પ્રસંગથી બહુ આનંદમાં આવી જાય ,ક્યારેક નજીવા કારણસર દુ:ખની ખીણમાં ગબડી પડે.મન ઘણી માયાજાળ રચે છે.સુખ -દુ:ખ ,રાગ-દ્વેષ ભય ક્રોધ ઇત્યાદિ। ક્યારે કેવી લાગણીઓમાં ઘેરાશે તે અકલ્પ્ય છે.અમુક પ્રસંગથી કે મિલનથી મન રાજી થશે કે ક્રોધિત કે દુ:ખી એ ધારી શકાતું નથી. કલ્પી શકાતું નથી.જેમ હવામાં ઉઠતાં વંટોળમાં ઉડતાં પાંદડા કે રજ ,વાયુની એ શક્તિથી એમને જ્યા લઇ જાય કે ફંગોળે એવી જ રીતે મન -ચિત્તમાં ઉઠેલી ;પ્રેમ,ક્રોધ, ઈર્ષ્યા ,અભિમાન, વિગેરે લાગણીઓ આપણી બુદ્ધિ કે વર્તનને ફંગોળે છે.આપણું વર્તન એને આધીન અનુસરે છે;વિવશ,પરવશ,બેકાબુ ! મને હમેશાં આ પ્રશ્ન રહ્યો છે; આ મન શું છે ?ક્યાં છે ?અને શા માટે આપણે એને વિષે કાંઈ જ ધારી શકતા નથી ? !
વિચારો તો ઘણા આવે છે ,અને પછી વધુ ઊંડાણમાં ઉતરવાનો પ્રયત્ન કરું છું તો ,છેવટે આધ્યાત્મિક વલણ આવી જાય છે.અને એ વિષય ઘણો ઊંડો અને ગહન થઇ જાય છે। " મનઃ એવ મનુષ્યાણામ કારણમ બંધ મોક્ષયો" વિષય છૂટે ત્યાં મોક્ષ। પરંતુ એમ કહી છટકવું નથી. ચાલો, વિશ્લેષણનો પ્રયત્ન કરું। મન હૃદયમાં છે એવું વિચારીએ તો એવી વ્યક્તિ સાલસ હોઈ શકે ;કારણ હૃદય ઈશ્વર સાથે જોડાયેલું છે.હૃદયસ્થ મનવાળી વ્યક્તિ ઈશ્વર પ્રત્યે શ્રદ્ધાવાન ,ભક્તિવાન હોઈ શકે. હમેશા પ્રસન્ન ચિત્તવાળી,બીજાનું ભલું ઇચ્છનારી ને કરનારી,ક્ષમાવાન, ઉદાત્ત ભાવનાવાળી હોઈ શકે. આવી વ્યક્તિ ઉદાસ થાય ત્યારે તેનું કારણ ,બીજાનું દુ:ખ કે બીજાના જીવનમાં આવી પડેલી મુશ્કેલી પોતે દૂર નથી કરી શકતી એ હોય અથવા પોતાનો કોઈ નિયમ તૂટ્યો હોય.તે હોય.
જો એમ વિચારીએ કે, મન બુદ્ધિમાં છે ,તો, એવી વ્યક્તિમાં થોડો ગર્વ,અભિમાન જોઈ શકાય છે। "હું કાંઈક છું-ઉચ્ચ છું" એવી ભાવના ,એમનાં વર્તન-વાણીમાં દેખાય। પોતે જે વિચારે છે ;માને છે ,તે જ સાચું,એવી માન્યતા સાથે બીજામાં એ જ ઠસાવવાનો પ્રયત્ન કરતી હોય. આવી વ્યક્તિ ઉદાસ થાય એનું કારણ ;એણે જે પ્રાપ્ત કરવા ધાર્યું હોય તે પ્રાપ્ત ન કરી શકે ,એની પીછેહઠ હોય। પ્રાપ્તિ માટે યેન કેન પ્રકારેણ વાળા પ્રયત્ન છતાં ય નાસીપાસ થાય એ હોય. આવી વ્યક્તિ ક્રોધિત થાય અને નિષ્ફળતા માટે બીજી વ્યક્તિને એટલી હદે પીંખે કે પેલી વ્યક્તિ દોષ ભાવ અનુભવવા લાગે। બુદ્ધિ સ્થિત મનવાળી વ્યક્તિ વૈર વૃત્તિ ધરાવે ( વેર અને વૈર આ શબ્દોના અર્થ જુદા થાય છે. વેરમાં બદલાની ભાવના હોય છે જ્યારે વૈર વૃત્તિમાં સામી વ્યક્તિને નીચી પાડવાની કે દેખાડવાની વૃત્તિ હોય છે. બાકી તો સાહિત્યને સૂક્ષ્મ રીતે જાણનાર જ વધુ પ્રકાશ પાડી શકે। )
કેટલીક વખત મન ઝૂલે છે। ક્યારેક હૃદયમાં પેસે તો ક્યારેક મગજમાં ! ક્યારેક મુક્ત થઇ કેશવ સંગ મ્હાલે અને મોર બની થનગનાટ કરે ! તો ક્યારેક બુદ્ધિમાં પેસી ,અભિપ્સા થી ઘેરાઈ અપમાન ,અવગણના કરે અને કોઈ પણ પ્રકારે એને પ્રાપ્તિ ના પ્રયત્નો કરે. ! મન ને આટલા માટે જ મર્કટ કહ્યું છે. ! એ બુદ્ધિમાં સ્થિત હોય ત્યારે વિચારોના તરંગ ઉપર ઝૂલે છે। એને જો કાબુમાં લઈને હૃદયમાં બેસાડવામાં સફળ થવાય તો વ્યક્તિ ઉર્ધ્વગમનના પંથે પગલાં પાડી શકે નહીં તો કર્મ બંધને બંધાય। અસ્તુ।
( આ રજૂ કર્યા પછી મેં એક પુસ્તક વાંચવા લીધું છે। શ્રી પુષ્કર ગોકાણીએ લખ્યું છે. શરૂમાં જ એમણે લખ્યું છે ;"આપણી મનગંગા આપણને આપણી ભાવના પ્રમાણે સંસારના ભોગ અને મોક્ષ આપે છે. આપણે મનનાં સ્વામી બનવું છે કે ગુલામ તે આપણે નક્કી કરવાનું છે "
મન શું છે ? મારા આ સવાલનો જવાબ પણ મને મળ્યો છે.આ પુસ્તકમાંથી। એમાંથી થોડું અહીં લીધું છે. --"સ્વબચાવ પરાવર્તી તંત્ર આપણામાં સમગ્ર શરીરમાં જ્ઞાનતંતુઓનાં જાળાં દ્વારા કોષેકોશ સુધી વકસ્યું છે.નિદ્રામાં એ સજાગ રહે છે.નિદ્રામાં મચ્છર કરડે તો અજાણ જ આપણે તેની ઉપર થાપાટ મારી તેને ઉડાડી મૂકીએ છીએ। આપણી આંખમાં પવનથી ઉડી રજકણ પડે તે પહેલાં જ આપણી આંખ સહેજ મીચાઈ જાય છે। આ પ્રવર્તી સહજ પ્રક્રિયા જીવનધારા ચાલુ રરખવા માટે પૂરતી નહોતી। એટલે મગજમાં આપણા અનુભવોનો સંગ્રહ થાય તેવું સ્મૃતિ તંત્ર વિકસ્યું। જેના દ્વારા એકવાર હુમલાના અનુભવ પછી બીજી વખત થતા હુમલામાં સ્મૃતિના આધારે બચાવ કરી શકાય। પછી તો આ સ્મૃતિમાંથી બુદ્ધિ વકસી ,તર્કનો વિકાસ થયો આમ "મન" થયું "મન" સર્જાયું।મન સર્જાયુ શરીર સાચવવા માટે।પણ પછી તો તે શરીરનો સ્વામી બની ગયું। " આગળ ઘણું છે, પરંતુ " મન શું છે ? નો જવાબ આમથી મને મળ્યો છે. આ પુસ્તક " મનગંગોત્રી " ઘણું ઘણું સમજાવે છે. )
