Gita-Adhyaya-15-Shlok-1

ઉર્ધ્વમૂલમધ :શાખામશ્વ ત્થમ પ્રાહુરવ્યયં  । છંદાસિ  યસ્ય પર્ણાનિ યસ્ત્યં સ વેદવિત  ।।

-----ઉર્ધ્વ એટલે ઉપર અને અધઃ: એટલે નીચે . આ શરીરને અને સંસારને એક વૃક્ષની  ઉપમા આપી છે .  વૃક્ષના  મૂળ જમીનમાં નીચે અને ડાળી-પાંદડા ઉપર હોય .વૃક્ષની મજબૂતાઈ , વૃદ્ધિ , વિકાસ તેના મૂળમાં છે . આપણા  શરીરમાં, આપણું મૂળ , શરીરના ઉપરના ભાગમાં, માથામાં રહેલું છે . આપણે જાણીએ છીએ , કે , માથામાં મગજ છે ; જે , આપણી ગતિવિધિ, વિચારશક્તિ , હલનચલન ,શ્વાસ વિગેરે બધાનું નિયમન કરે છે .માટે તે આપણું મૂળ . થયું જેને આધ્યત્મમાં સહસ્રધ્ધાર  મૂળ કહે છે .એટલે શરીર માટે તેનું મૂળ ઉર્ધ્વ =ઉપર છે એ વાત સ્પષ્ટ થઇ. 

-----હવે , અધઃ: નીચે. શરીરની શાખા, એટલે અવયવો. બધાં  જ અવયવો માથાથી નીચેના ભગમાં છે . આ અવયવોને શાખા કહી છે .  વૃક્ષનું નામ આપ્યું છે ; આ-શ્વ ત્થ . "શ્વ"એટલે આવતી કાલ -ભવિષ્ય - "ત્થ " એટલે ટકવું . "શ્વત્થ " નો અર્થ થાય જે ટકવાનું છે તે  .પરંતુ તેની આગળ , "અ " નકારાત્મક અવ્યય લગાડ્યો છે તેથી અર્થ થયો , "જે ટકવાનું નથી તે" .વૃક્ષ, જે ટકવાનું નથી તેવી રીતે શરીર પણ ટકવાનું નથી . કાલગ્રસ્ત છે . તો હવે આમ સમજી શકાય " ઉપર તાળવામાં  કે માથામાં જેનું મૂળ છે , અને અવયવો,ઇન્દ્રિયો  જેની શાખા છે ; તેવું કાલગ્રસ્ત વૃક્ષ ,તે માનવ શરીર છે ".

----- પછી આવે છે ; "છંદાસિ  યસ્ય પર્ણાનિ" છંદો જેના પાંદડા છે . છંદ એટલે વેદ ;વેદની રૂચાઓનું ગાન .વેદગાનમાં છંદોલયનું મહત્વ હતું ; અહીં વેદને છંદનું નામ આપ્યું છે , કારણ કે , તે સમયમાં લખાણ નહોતું . તેથી બધું જ કંઠસ્થ  કરાતું ;અને એને માટે લાયગાન શ્રેષ્ટ રીત છે . આવાં વેદનાં મન્ત્રોથી મેળવેલાં જ્ઞાન અને સમજણ, તે , આપણા આ શરીરરૂપી વૃક્ષના  પાંદડા છે . હવે , પાંદડા જે રીતે , પાનખરમાં ખરી જાય છે , તે રીતે જ્ઞાનરૂપી પાંદડા , સંસારના મોહતત્વ , દુ:ખતત્વ ,ઇન્દ્રિયસુખતત્વ ,વિગેરેને આપણી શાખાઓ ઉપરથી ખેરવી નાખે છે . આવી સમજણ , જે , વેદમાંથી મેળવે છે તેને વેદનો જાણકાર કહે છે ; ".સ વેદવિત ".

-----આ અધ્યાયનું પૂર્ણ અધ્યયન કરીએ તો સમજાય કે , વૈરાગ્યના અદ્રશ્ય શસ્ત્રથી જ મનુષ્ય   આ       સંસારક્ષના પાંદડાઓ ખેરવી જન્મ-મરણના ફેરામાંથી છૂટી  શકે છે .આ અધ્યાયમાં ભગવાને પોતાને જીવ અને ઈશ્વર થી ઉપર પરમેશ્વર કહયાં  છે . ક્ષર=નાશવંત ,અને અક્ષર =અવિનાશીથી ય પરમ કહી , પોતે સર્વ પરુષોમાં ઉત્તમ છે =પરુષોત્તમ છે તે સમજાવ્યું છે , માટે આ અધ્યાયને "પરુષોત્તમયોગ". એવું નામ આપ્યું છે . 

----- સાથે સાથે બીજો શ્લોક પણ થોડો જોઈ લઈએ . "અધઃ ચ ઉર્ધ્વ " ઉપર અને નીચે . ,આ સંસાર વૃક્ષની શાખાઓ ક્યાં ક્યાં ફેલાયેલી છે ? તો , કહે છે ; કે , મનુષ્ય , આ , માનવ યોનિમાં આવ્યો ,તે પહેલાં , આ યોનિથી નીચેની "અધઃ:" યોનિમાંથી (કીટકથી લઈને 84 લાખ ) પસાર થયો છે ; અને ઉર્ધ્વ એટલે કે , માનવ યોનિથી બ્રહ્મલોક સુધીની (યક્ષ, ગસન્ધર્વઃ, દેવ વિગેરે તમામ )યોનિનો ઉર્ધ્વ યોનિમાં સમાવેશ થયો છે .અથવા ગણાયો છે .ત્યાં ,  ઉર્ધ્વ યોનિમાં  જવા માટે આપણે આ યોનિમાં મથવાનું છે . આમ અધઃ" અને ઉર્ધ્વ ,એ , આ સંસાર વૃક્ષની વિસ્તરેલી શાખા પ્રશાખા છે . "પ્રસૃતાસ્ય શાખા "   જેવી રીતે વૃક્ષનું પોષણ પાણીથી થાય છે ;તેવી રીતે મનુષ્યનું પોષણ ગુણો (ત્રણ ગુણો , સત્વ, રજસ અનર તમસ ) દ્વારા થાય છે . શરીરની વૃદ્ધિ આ ત્રણની અસરથી થાય છે . મનુષ્યોના કર્મોની ડાળીઓ "પ્રવાલા  " આ ગુણો થી પ્રભાવિત થાય છે ; અને ઇન્દ્રિયો દ્વારા આસક્ત થઇ કર્મો કરે છે . એ કર્મોના બંધનોથી ફરી ફરીને મનુષ્ય આ લોકમાં આવ્યા કરે છે . માટે આ મનુષ્ય લોકને કર્મક્ષેત્ર કહે છે . આ પહેલા 13માં અધ્યાયમાં શરીર , ક્ષેત્ર અને કર્મક્ષેત્ર તથા કાર્ય કરનાર ક્ષેત્રજ્ઞનિસમજ્ણ આપી છે . અસ્તુ .