તા. 15 જાન્યુઆરી 2023
જય શ્રી કૃષ્ણ .
ગઈ વખતે, અર્જુનના તેમ જ આપણા મનનો પ્રશ્ન હતો ,- કે , આ અસ્થિર ,ચંચળ મનને શી રીતે વારવું ,ઉડતું શી રીતે રોકી, તેને દ્રઢ કેમ બનાવવું ? જવાબ મળ્યો ,કે , અભ્યાસ અને વૈરાગ્યથી .સર્વ પ્રકારની ઇંદ્રિયોની, સર્વ પ્રકારની આસક્તિ, કામેકચ્છા છોડવાથી. અહીં કામેકચ્છા ને વિશાળ અર્થમાં લેવાની છે .કામના- દેહસુખ સિવાય પણ હોય છે . યશ, કીર્તિ , કદર , વખાણ , સાથે ઇર્ષ્યાભાવ, મનભાવન આહારમાં અતિરેક, વિગેરે. આ બધી આસક્તિ, કામેકચ્છા પ્રત્યે અનાસક્તિ -તેના પ્રત્યે વિ -રાગ =વૈરાગ્ય કેળવવાની વાત કરી .
આ જ વાત આપણે , પાછળ ફરીને જોઈશું , તો , દેખાશે; 2જા અધ્યાયના 60/61માં શ્લોકમાં . " યતતો હ્યપિ કૌંતેય , પુરુષસ્ય વિપશ્ચીત:। ઈંદ્રિયાણિ પ્રમાર્થિની , હરણતી પ્રસભં મન:।। પ્રમાર્થીની શબ્દ 34માં શ્લોકમાં પણ આવે છે . અર્થ- વિપશ્ચીત પુરુષ= બુદ્ધિમાન વ્યક્તિના મનને પણ પ્રમથાની = મથી નાખનાર -વિચલિત કરનાર , વલોવી નાખનાર "ઇન્દ્રિયો" "વિષય = આસક્તિ તરફ ખેંચી હણી નાખે છે .
61માં શ્લોકમાં કહે છે , છતાં , જે "મતપર "=મારામાં ,મારામય રહીને " સંયમ્ય "= તેને વશ કરીને સ્થિર રહે , તેની , બુદ્ધિ, પ્રજ્ઞા સ્થિર થાય છે . મેં ગઈ વખતે કહ્યું હતું ,કે, આ ગ્રન્થમાં અભ્યાસને મહત્વ આપ્યું છે , અને તે આ રીતે જુદા જુદા સંદર્ભમાં જુદા જુદા શબ્દોમાં એક જ વાતની પુનરુક્તિ આવે છે . આમ અનાયાસે આપણને અભ્યાસ કરાવે છે .
તો, આ સંયમ, અભ્યાસ અને વૈરાગ્યની વાત કરતાં ,આગળ આજના 36માં શ્લોકમાં કહે છે :- "અસંયત આત્મના "= જેણે આત્માના =મનને વશ કર્યું નથી , તેને "યોગ: દુષ્પ્રાપ્ય "= યોગ પ્રાપ્ત કરવો અઘરો છે .મનને સંયત કરવા મેં વ્રતનો દાખલો આપ્યો હતો . વ્રત, એ , સ્વયં લીધેલો નિર્ણય છે ; અને તે તોડવાથી સંકલ્પબળ ઓછું થાય છે. તેથી મન નબળું પડે છે . આપણે બાળપણથી આ રીતે વ્રત કરી , મનને મજબૂત કરીએ છીએ. નિર્ણયશક્તિ વધારીએ છીએ. સાથે ખૂબ જ સમર્પણભાવથી પૂજા કરી , એ ગુણ પણ ખીલવીએ છીએ . મનોબળ, શિસ્ત અને સમર્પણ; જે , ધ્યાનસ્થ થવા માટે જરૂરી છે , તે અનાયાસે કેળવાય છે .તેથી સ્ત્રીઓને સાસરીમાં સમર્પિત અને બધા સાથે એકાત્મ થતા બહુ કષ્ટ થતું નથી . હવેની પેઢી ને થાય છે ,કારણ તેઓ આ રીતે મોટા થતા નથી . ખેર !
બ્રહ્મમિલનનો યોગ પામવા સમદર્શી, સમભાવી, દરેકમાં સ્વને દેખવું અને સવમાં દરેકને દેખવા- આને સંયત આત્મા કહે છે .અહીં સુધી પહોંચવું અઘરું છે; પણ, અશક્ય નથી . માટે આગળ કહે છે ; "તું"= પરંતુ , "વશયાત્મના"=જેણે મનને વશ કર્યું છે , જે મનને ઉડાઉડ કરવામાંથી ખેંચીને સ્થિર કરવામાં સફળ છે , તેઓ " યત તાં "=યત્નશીલ,પ્રયત્ન કરતા રહેવાથી , યોગ્ય ઉપાય દ્વારા પ્રયત્ન કરવાથી ,મનને સ્થિર કરી શકે છે .યોગ્ય ઉપાય એટલે, મનનાં વિચારો ,અથવા ઉભરી આવતી આસક્તિઓને , ઈચ્છાઓને સમજી, વિચારી દૂર કરી , અને ધ્યાનમાં પરોવવાના પ્રયત્નો કરવા . આ રીતના અભ્યાસથી મનને સ્થિર કરી યોગ પ્રાપ્ત કરવો શક્ય બને છે .આમ કહીને કૃષ્ણ મત્તુ નથી મારતાં અને કહે છે .કે ,"ઇતિ મેં મતિ :" = એવો મારો મત છે/ મારી બુદ્ધિ માને છે .
જે રીતે ધસમસતી ટ્રેઈનને ચાલક , લાલ સિગ્નલ દેખાતાં ગતિ ધીમે પાડી દે છે ,તે જ રીતે મનના ઘોડાને લગામ ખેંચી ધીમો પાડવાના પ્રયત્નો છેવટે તમને તમારા લક્ષ્ય સુધી પહોંચાડશે .અને અંતે સ્થિર ઉભા રહી જશે . અહીં આપણે કાર ચલાવીએ છીએ, પીળી લાઈટ દેખાતાં જ કારની ગતિ ધીમે કરીએ છીએ એજ રીતે અસંયમિત મનને સંયમિત કરવું દુર્લભ છે/ દુષ્કર છે ; પરંતુ અશક્ય નથી .
કૃષ્ણની વાત અર્જુનના મનમાં ઉતરી, ત્યાં જ પાછા પ્રશ્નો ઉભા થયા ! પૂછે છે , હે કૃષ્ણ , જુઓ, અહીં સંબોધનમાં વ્યાસજીએ "કૃષ્ણ " શબ્દ વાપર્યો છે . "કૃષ "એ સત્તાવાચક ; એટલે , સત, સતની સત્તા જ સાચી સત્તા છે , અને એ અવિનાશી છે . અને "ણ " એટલે આનંદ. માટે સત+આનંદ સ્વરૂપ . એ પરબ્રહ્મ છે અને તેથી તેઓ સર્વજ્ઞ છે . અહીં તેમનો સર્વજ્ઞ તરીકે ઉદ્દેશીને પ્રશ્ન પુછાયો છે .મેં પહેલા કહ્યું છે કે , વ્યાસજી સંબોધનો બહુ જ અર્થવાળા મૂકે છે . અર્જુનને ખાતરી છે કે કૃષ્ણ બધાની ગતિ વિષે જાણે છે અને તેથી તેઓ પોતાનો સંદેહ દૂર કરી જ શકશે, માટે પૂછે છે કે ,"અ -યતી "=જે યોગમાં સંપૂર્ણ રીતે આરૂઢ -જોડાયેલો નથી , નવો સાધક છે; પણ સિદ્ધ થયો નથી , છતાં સિદ્ધ થવાની જિજ્ઞાસાવાળો છે , અને હજી સમ્યક્જ્ઞાનવાળો, સમદર્શી, સમભાવી નથી થયો પરંતુ, થઇ શકશે એવી શ્રદ્ધાવાળો છે ,"શ્રદ્ધયા ઉપેત "છે,કિન્તુ ચલિત માનસવાળો છે ; તેથી તે યોગસિદ્ધિ પ્રાપ્ત ન કરી શકે; તો એવાની શી ગતિ થાય ? સાદા શબ્દોમાં , તેના ચલિત માનસથી તે યોગસિદ્ધિ માટેના પ્રયત્નોમાં એકાગ્ર થઇ શકતો નથી. યોગસિદ્ધિ માટે યોગ્ય છે, છતાં યોગપ્રાપ્તિ આ કારણસર નહીં થાય ; તો એનું શું થશે ? એવા અસફળ યોગીની શી ગતિ થાય છે ? જે શરૂઆતમાં શ્રદ્ધાપૂર્વક આત્મ સાક્ષાત્કારની પ્રક્રિયાને ગ્રહણ કરે છે ,પરંતુ , પછીથી ભૈતિક આકર્ષણોથી વિચલિત થઇ જાય છે અને તેથી યોગસિદ્ધિ પામી શકતો નથી ,તેની શી ગતિ થાય છે ?મને એનો એક સીધો દાખલો યાદ આવે છે . જડ ભરતનો . તેમનો આ જન્મ થયો તેના બે જન્મ પહેલાં તેઓ વનમાં ઋષિ જીવન જીવતા હતાં . યોગ સાધના કરતા હતાં. એક સમયે એક ગર્ભવતી હીરિણી નદીકાંઠે પાણી પીવા આવી. ત્યાં પાછળ વાઘ જોયો. તેથી ભયભીત થઇ નદી ઑળનગવા કૂદકો માર્યો . સામે તીરે તો જઈ પડી; કિન્તુ ગર્ભ છૂટી ગયો અને તે મૃત્યુ પામી . આ જોઈ ઋષિએ એ મૃગબાળ ને સાચવવા માંડ્યું. ધીમે ધીમે મૃગબાળ માં એટલા આસક્ત થઇ ગયા કે મૃત્યુ સમયે પણ તેની ચિંતા કરતા મૃત્યુ પામ્યા ! આથી તેમનો જન્મ મૃગ તરીકે થયો અને જૂની યોગસાધનાને લીધે મૃગયોનિમાંથી જલ્દી છુટા થયા. ફરી મનુષજનમ મળ્યો. ભરત નામ મળ્યું. પોતાની યોગસાધનાના કારણે તેઓને ગત બન્ને જન્મ યાદ હતા . તેથી આ ભરત નામના જન્મમાં તેઓ મૌન જ રહેતા અને પ્રભુમસ્તીમાં મસ્ત રહેતા. ફક્ત શરીરનું પોષણ કરતા . તેથી તેઓ જડ ભરતના નામે ઓળખાવા લાગ્યા. આ તેમની ચલિત માણસની ગતિ વિશેની કથા છે .
સ્વામી તદ્રુપાનંદ લખે છે ; " સતનામ કડવા લાગે ,મીઠો લાગે દામ ;દુવિધામે દોનો ગયે , ન માયા મિલી ન રામ ." આવા યોગીની શું ગતિ થાય ? આવા મૂઢ થયેલા, જે , જીવનને સ્વ્પ્ન માને પણ છોડી ન શકે , તે યોગસાધનામા જાગ્રતિ જાણે , છતાં પૂર્ણપણે મેળવી, પૂર્ણ જાગૃતિ પણ ન પામે ,તો હે મહાબાહો !બ્રહ્મપ્રાપ્તિના પથે ભ્રાંતિમાં પડેલો/વિમૂઢ; કર્મ અને જ્ઞાનના ફળથી દૂર રહેલા; છુટા પડેલા વાદળ જેવો નાશ તો નથી પામતોને ? અહીં અર્જુન સામાન્ય સાધકની અધૂરપને વાચા આપે છે અને દાખલો આપે છે . વાદળોના સમૂહમાંથી એક વાદળું છૂટું પડી બીજા વાદળમાં ભળવા/જોડાવા જાય છે પણ હવાની અસરથી વચ્ચે જ વિખરાઈ જાય છે, એક સમૂહનો સાથ તો છોડ્યો જ પણ બીજા સમૂહમાં પહોંચતાં પહેલાં જ નાશ પામે છે.તે જ રીતે જે "બ્રહ્મન પથિ :"= જ્ઞાન માટે, જ્ઞાનપ્રાપ્તિના પથે નીકળી પડ્યો છે ,અને ચિત્તની ચંચળતા ને લીધે તેમાં સફળ થઇ શકતો નથી તેથી યોગપ્રાપ્તિનું ફળ પણ મેળવી શકતો નથી . આમ મન જ્યાં સરી ગયું છે ત્યાંનો ભૌતિક સુખ કે આનંદ ; અથવા કર્મસન્યાસ લાઈનું ફળ તે મેળવી શકતો નથી . આવો "અ તો ભ્રષ્ટ તતો ભ્રષ્ટ " સાધકની શું ગતિ થાય ? આ પ્રશ્ન , નિષ્ફ્ળતાના ડરમાથી પેદા થયો છે . અધ્યાત્મની સાહસયાત્રામાંથી ચલિત થવાનો ડર છે અને તો શું થાય ? અનિષ્ટ તો નહીં થતું હોય ને ? યોગભ્રષ્ટ આત્માનું શું થાય ?
આવા પ્રશ્ન ના ઉત્તર માટે કૃષ્ણ શા માટે યોગ્ય વ્યક્તિ છે તે 39માં શ્લોકમાં અર્જુન જણાવે છે .
અંતમાં આટલું કહીશ કે ધ્યાન યોગ અથવા આત્મસંયમ યોગ એટલે , શ્રી ગુણવંત શાહના શબ્દોમાં " અંદરની આનંદધારામાં ,શ્રધ્ધાથી ભરેલા યોગીનું સ્નાન ." અને મારા મતે એ સ્નાનથી શુદ્ધ થઇ મુક્ત મન તે મોક્ષ . સર્વ કામેચ્છા ,એષણા , ફળની પ્રાપ્તિની ઇચ્છામાંથી મુક્તિ,તથા સર્વ કાંઈ પ્રભુ ચરણે અર્પણ કરવાથી મળતો આનંદ ,તે જ બ્રહ્મમિલનનો-મોક્ષનો આનંદ ! પરમાનંદનું મિલન તે જ બ્રહ્મમિલનને તે જ મોક્ષ. સબરી સદેહે સ્વર્ગએ સંચરીનો અર્થ એ ,કે, તે શ્રી રામની વાટ જોતી, રટતી જ જીવતી હતી . પ્રત્યક્ષ દર્શન પામી , પોતાના હાથે ખવડાવ્યું અને પછી આનંદમાં હાર્ટ ફેઈલ થયું અને રામના ચરણોમાં ઢળી પડી . સ દેહે મુક્તિ પામી તે જ તેનો મોક્ષ ! પૂર્વના બે જન્મોના પુણ્ય અને આ જન્મની સાધનાનું ફળ તેને મળ્યું . મીરા મૂર્તિમાં સમાઈ ગઈ ? ના . મન્દીરના ગર્ભગૃહમાં ગઈ કૃષ્ણુ દર્શન કરતા મૂર્તિને ભેટી પડી અને ઢળી પડી ત્યારે વસ્ત્ર નો ટુકડો ફાટીને મૂર્તિ સાથે ચોંટી ગયો ! એ મોક્ષ પામી ગઈ . એને પણ જીવનભરની સાધનાનું ફળ મળ્યું .
હવે પછીના શ્લોકોમાં તો ભ્રષ્ટ તતો ભ્રષ્ટ યોગી કે આત્માની શી ગતિ થાય કે કેવી ગતિ થાય તે વિષે જાણીશું .
જય શ્રી કૃષ્ણ .
